Docenten Nederlands 15-18 | niveau 3 | Hersenschimmen
Introductie
Bernlef (1937-2012) publiceerde diverse romans, verhalenbundels, essays en dichtbundels en hij heeft in 2008 het Boekenweekgeschenk, De pianoman, geschreven. In de jaren zestig vertaalde Bernlef het werk van diverse Zweedse dichters en schrijvers en recenseerde hij voor een aantal dag- en weekbladen. Met G. Brands en K. Schippers begon hij in 1958 het roemruchte tijdschrift Barbarber.
Toen Hersenschimmen in 1984 verscheen, was er nog niet zoveel bekend over dementie. Het boek werd lovend ontvangen door zowel de lezers als de medische wereld. Het verbaasde Bernlef dat hij plotseling werd gezien als deskundige op dit gebied en hij verzette zich hier dan ook tegen. De vorm waarin Bernlef de roman heeft gegoten, maakte veel indruk op de lezers. Maarten is de hoofdpersoon en tegelijkertijd de verteller, waardoor de lezer vanuit de patiënt ervaart hoe het is om de greep op het leven te verliezen. Hersenschimmen betekende voor Bernlef de grote doorbraak naar een breder publiek. Inmiddels is zijn werk in meerdere talen vertaald en bekroond. Thema's die veel voorkomen in het werk van Bernlef zijn communicatie, liefde, isolement en herinnering.
Inhoud
Hersenschimmen is Bernlefs indringende en ontroerende roman over dementie, over de eenzaamheid en de angst die daarmee gepaard gaan, maar ook een verhaal over de liefde die een onvermijdelijk tragisch einde tegemoet gaat.
Maarten Klein verliest langzaam maar zeker zijn greep op de werkelijkheid. Hij kan heden en verleden niet meer onderscheiden, wil plotseling weer naar zijn werk terwijl hij al gepensioneerd is en ziet zijn vrouw voor een vreemde aan. Momenten van helderheid worden meer en meer verdrongen door ontreddering en verwarring. Net als ik lekker lig komt Vera me wekken. Is het ochtend? Waarom al die haast? En sinds wanneer kleed ik mij zelf niet meer aan?
Bron: flaptekst Hersenschimmen
Moeilijkheid
Bernlef heeft Hersenschimmen heel knap geschreven door van de ik-figuur ook de verteller te maken. Daardoor ervaart de lezer, die zich met de hoofdpersoon identificeert, bijna zélf hoe het is om dement te worden. Maar de gedachten van de hoofdpersoon zijn verward en voor de lezer verwarrend. De N4-lezers zullen geprikkeld worden maar de N2- en N3-lezers zullen hier meer moeite mee hebben. Bovendien staan de personages en de wereld waarin zij leven ver af van de leefwereld van de leerling. Voor N2- maar ook voor N3-lezers ligt de uitdaging er dus in om zich te kunnen verplaatsen in Maarten. Voor met name N3-lezers is het interessant hoe de relatie tussen Maarten en Vera zich ontwikkelt. Veel enigszins gevorderde leerlingen vinden Hersenschimmen dan ook een ontroerende roman. Het einde, waarin het taalgebruik een afspiegeling is van Maartens 'desintegratie' wordt door veel leerlingen als moeilijk ervaren. N4-lezers zullen waardering hebben voor deze verteltechnische vondst.
Dimensies |
Indicatoren |
Toelichting | complicerende factoren |
Algemene vereisten |
Bereidheid | N2-lezers moeten bereid zijn zich te verdiepen in een personage dat zich in een totaal andere leefwereld bevindt. Zowel N2- als N3-lezers moeten zich realiseren dat de oude man in snel tempo aftakelt. Hierdoor moeten ze goed in de gaten houden of alles wel klopt wat Maarten vertelt. Voor de N4-lezers zal dit geen enkel probleem opleveren. |
| Interesses | Interesse voor de aftakeling van de (oudere) mens en diens omgeving is belangrijk. Voor iedere lezer met bijvoorbeeld een dementerende opa of oma is dit boek een aanrader. Ook leerlingen die een voorkeur hebben voor personages die niet meer mee kunnen doen, voor eenlingen en mensen die uit de orde vallen, zullen Hersenschimmen kunnen waarderen. | |
| Algemene kennis | Er is geen specifieke algemene kennis nodig, maar het boek wordt makkelijker te lezen voor N2-lezers als zij al iets weten over dementie. | |
| Specifieke literaire en culturele kennis | Er wordt gebruik gemaakt van een onbetrouwbaar perspectief. Het is vooral voor de N2- en beginnende N3-lezers belangrijk zich dat te realiseren. | |
Vertrouwdheid met literaire stijl |
Vocabulaire | Er worden nauwelijks moeilijke woorden gebruikt en het vocabulaire zal voor geen van de niveaus een probleem opleveren. |
| Zinsconstructies | In het grootste deel van de roman is er sprake van een tamelijk eenvoudige zinsbouw. De zinnen in het laatste deel van de roman zijn kort en bestaan uiteindelijk alleen nog uit losse flarden zonder onderwerp, en met stippeltjes ertussen. Voor de N2- en minder ervaren N3-lezers zal dit voor verwarring zorgen, maar gevorderde N3- en N4-lezers hebben hier geen problemen mee. | |
| Stijl | Bernlefs stijl wordt vaak gekenschets als sober. Ook in Hersenschimmen is het verhaal grotendeels opgebouwd uit naast elkaar gezette observaties waar de lezer zijn eigen invulling aan moet geven. Het boek bevat veel open plekken en witregels waarna het verhaal verder gaat in een andere tijd. Hier moet de lezer zelf bedenken hoe het verhaal verder gegaan is. Deze 'lege' regels zijn een afspiegeling van de lege plekken in Maartens geheugen. Als de lezer dat eenmaal doorheeft (en dat zal bij een N2-lezer misschien iets langer duren) is het geen probleem. |
|
Vertrouwdheid met literaire personages |
Karakters | De belangrijkste personages zijn Maarten Klein en zijn vrouw Vera. De kinderen Fred en Kitty komen alleen voor in de gedachten van Maarten. Bijfiguren zijn Phil Taylor, de verzorgster die tijdelijk in huis komt wonen, huisarts Eardly, de buurjongen en de vriendin van Vera, Ellen Robbins. |
| Aantal karakters | Geen probleem. | |
| Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters | Vooral Maarten ontwikkelt zich of liever gezegd, takelt af. Vera is een flat character. Zij verandert van echtgenote en moeder in een verzorgster en bewaakster. Zij is ook degene die moet groeien naar de beslissing dat Maarten opgenomen moet worden. Deze ontwikkeling ziet de lezer echter alleen door de ogen van Maarten. De lezer moet deze verandering zelf invullen. Dit levert geen problemen op voor de lezers. | |
Vertrouwdheid met literaire procedés |
Spanning | Er komt nauwelijks actie voor in het verhaal. De dramatiek is gelegen in de ontwikkeling van Maarten en de relatie met Vera (of liever: de relatie van Vera met hém). |
| Chronologie | Het hele proces voltrekt zich in negen dagen, hetgeen natuurlijk niet realistisch is. Sommige N2-lezers zullen dit niet begrijpen. Maarten denkt veel aan vroeger en vertelt over zijn herinneringen. Het proces wordt chronologisch verteld met flashbacks van de herinneringen van Maarten. De N2-lezers zullen moeite hebben met de flashbacks, omdat Maarten niet meer precies weet wie nou wie is en wanneer de gebeurtenissen hebben plaatsgevonden. Bovendien komen herinneringen boven aan zijn vroege jeugd en aan de Tweede Wereldoorlog. Die ervaart hij allemaal als 'hier en nu'. N2-lezers kan aangeraden worden aantekeningen te maken. | |
| Verhaallijn(en) | Er is sprake van één verhaallijn, namelijk die van de snelle aftakeling van Maarten. Voor de lezers geen probleem. | |
| Perspectief | Er is sprake van een belevend en beschouwend ik-perspectief met veel monologue intérieur. De lezers leren Maarten ogenschijnlijk goed kennen omdat hij het verhaal vertelt. Je weet echter niet of hij wel een betrouwbare verteller is. Dit kan voor de N2- en N3-lezers verwarring opleveren. Je leert enkel de gedachten van Maarten kennen en weet alleen of deze terecht of waar zijn door de reacties die hij krijgt van Vera en van anderen in zijn omgeving. Dit maakt het voor N2- en N3-lezers lastiger te volgen. De N4-lezers zullen juist deze manier van vertellen mooi vinden. | |
| Betekenis | Hersenschimmen is lovend ontvangen omdat er nog nooit iets geschreven was over dementie vanuit de patiënt zelf. Men was verbaasd dat Bernlef zonder enig medisch vooronderzoek dit boek had kunnen schrijven geheel vanuit zijn eigen inleving. N3- en met name N4-lezers zullen ook andere thema's van Bernlef herkennen in Hersenschimmen zoals (het onvermogen tot) communicatie, liefde, isolement en herinnering. | |
Relevante bronnen voor docenten |
kb.nl | informatie over de auteur en zijn werk en links om verder te lezen npo.nl | 'Benali Boekt ... Hersenschimmen' |