Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18

 | niveau 3 | Marte Jacobs

Introductie

Hans Maarten Timotheus (Tim) Krabbé is geboren op 13 april 1943 in Amsterdam. In eerste instantie was Krabbé vooral actief als journalist en redacteur, maar al snel werd hij schrijver en sinds 1967 kan hij leven van de pen. In zijn werk is de semi-journalistieke stijl vaak terug te vinden. Naast romans, de bekendste zijn De renner, De grot en Het gouden ei, schrijft hij boeken ook over zijn twee grote passies: schaken en wielrennen. Van 1967 tot 1972 was hij een van de beste twintig schakers van Nederland. Tim Krabbé is getrouwd geweest met actrice Liz Snoijink en heeft een zoon, Esra.
Vier boeken van zijn hand zijn inmiddels verfilmd en vele romans zijn ook vertaald. Zijn grootste succes, Het gouden ei, is ook verfilmd en heeft in 1988 een Gouden Kalf voor de beste Nederlandse film gewonnen. In Amerika werd van deze film een remake gemaakt onder de naam The Vanishing. In 2009 schreef Tim Krabbé het 74ste boekenweekgeschenk: Een tafel vol vlinders.

Inhoud

Marte Jacobs is een psychologische roman over een allesomvattende maar onbereikbare en dramatische jeugdliefde. Het boek heeft 166 bladzijdes en is verdeeld in zeven hoofdstukken. Het eerste en het laatste hoofdstuk spelen zich af in het heden, waarbij het laatste hoofdstuk zich enkele maanden na het eerste hoofdstuk afspeelt. De andere hoofdstukken spelen in het verleden in chronologische volgorde. Emile is respectievelijk 16, 18, 21 en 25 jaar en Marte is dan respectievelijk 9, 11 á 12, 14 en 18 jaar.
De eerste ontmoeting tussen Marte en Emile is tijdens een potje voetbal in een duinpan, de tweede is als zij als brugklasser op Het Amsterdams Lyceum komt en Emile daar eindexamen doet. De derde is als ze samen de kronkeltochten lopen in Amsterdam en de laatste is op het feest van het honderdjarig bestaan van Het Amsterdams Lyceum.
De liefde die Emile voelt voor het kind Marte is onbereikbaar vanwege het leeftijdsverschil, maar heeft wel geresulteerd in zijn dichterschap en in het schrijven van zijn grote gedicht Pasgeboren Girafje. De liefde die hij voelt voor Marte als jonge vrouw blijft voor hem een droom en fantasie en resulteert in een dramatische ontknoping. Vijfendertig jaar heeft deze liefde zijn leven beheerst en na vijfendertig jaar komt hij uiteindelijk de ware toedracht te weten.

Moeilijkheid

De eerste moeilijkheid voor N2- en N3-lezers zit voornamelijk in de vele beschrijvingen en de spaarzame dialogen. Je leest voornamelijk de gedachtes en de fantasieën van Emile en je moet je als lezer voortdurend verplaatsen in zijn denkwereld. Dat zal voor N4-lezers minder problemen opleveren. Zij kunnen ook de consequenties van het eenzijdige perspectief, je leest alleen het verhaal van Emile, heel goed overzien. De taal is niet zozeer moeilijk, maar het gebruik van vele bijzinnen zal lastig zijn voor N2 lezers.
Een tweede moeilijkheid is de tijd. Het boek start in het heden bij een avondje van drie heren van zestig die terugblikken op het verleden. Een N2-lezer zal dan misschien afhaken, temeer omdat de flaptekst op de achterkant van het boek iets geheel anders suggereert. Een N3-lezer en zeker een N4-lezer zal juist door die flaptekst nieuwsgierig worden en de vooruitwijzingen die worden gegeven in het eerste hoofdstuk zullen voor deze lezers ook zeker die nieuwsgierigheid opwekken. Dan gaat het boek terug in de tijd, weliswaar in chronologische volgorde, maar de overgang zal voor N2 en N3 zonder leesaanwijzing lastig zijn. Het boek eindigt weer bij het heden. Als een leerling dat eenmaal doorheeft is dat geen echt obstakel meer voor N3 en N4. Of dat ook geldt voor een N2 lezer is de vraag.
Aantrekkelijk voor lezers op N2 is vooral het thema liefde dat ze zullen herkennen: een allesoverheersende verliefdheid en het stuntelige en onwennige gedrag dat erbij hoort. Dat een onmogelijke liefde na 35 jaar nog zo'n impact heeft, is voor lezers op N2 en N3 waarschijnlijk niet voorstelbaar en invoelbaar. Het thema dood en zelfdoding is misschien aanleiding voor de N3- en N4-lezer om daar eens verder over na te denken of over te discussiëren.

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten 

Bereidheid

Het boek beslaat 166 kleine bladzijdes en bestaat uit 7 hoofdstukken. Voor een lezer op N3 is dit een niet al te dik boek. De tijdsinvestering om het te lezen is immers niet noemenswaardig hoog. 
Meegaan in de denkwereld van de schrijverswereld vereist van de N3-lezer wel inlevingsvermogen. De N2-lezer zal hier ook moeite mee hebben, maar het zal hem sowieso meer moeite kosten om mee te gaan in de denkwereld van de hoofdpersoon. De N4-lezer zal geen belemmering ervaren.
Bereidheid om vanuit een personaal perspectief het verhaal te lezen en om vooral gedachtes en fantasieën van de hij-figuur te lezen moet aanwezig zijn. Voor N2-lezers zou dit nog lastig kunnen zijn.

 

Interesses

Verliefdheid op een middelbare school zoals de flaptekst suggereert zal de interesse van de lezer opwekken. De N2-lezer zou door deze tekst op het verkeerde been gezet kunnen worden. De titel Marte Jacobs zal voor lezers op alle niveaus geen belemmering zijn, maar juist aangeven waar het boek om draait.

 

Algemene kennis

Hoewel het verhaal zich waarschijnlijk afspeelt in de jaren '60 is het voor de lezer niet noodzakelijk om zich daarin te verdiepen. De kennis over de seksuele moraal in die tijd is voor begrip niet echt nodig, maar werkt misschien wel verhelderend. Een uitdaging voor N3 en N4 om daar eens naar te kijken?

 

Specifieke culturele en literaire kennis

Kennis van de verteltechniek is wel vereist. Het doorzien van de tijdsprongen terug in de tijd vereist die kennis. De N2-lezer zal hierbij moeten worden geholpen, de N3-lezer zal iets hulp nodig hebben en voor N4-lezer zal het een uitdaging zijn om zelfstandig te ontdekken hoe de structuur in elkaar zit. De herinneringen die de chronologie niet verstoren moeten voor alle niveaus hanteerbaar zijn.
Kennis van de biografie van de auteur is niet noodzakelijk, al is het misschien leuk te weten dat de onbereikbare liefde een autobiografisch gegeven is. Meerdere boeken in het oeuvre van Krabbé hebben deze onbereikbare liefde als thema.

Vertrouwd met literaire stijl

Vocabulaire

Moeilijke woorden worden niet gebruikt. Misschien dat lezers op N2 zinsneden als 'jong gestorven muze' (blz. 144), of 'zijn ziel gelegd in een gedicht en in een ode aan een kind.' (blz.39), en 'de bezielster van het gedicht.' (blz.41) niet begrijpen. De taal vormt verder geen belemmering. De uitvoerige gedachten over hoe Emile denkt over gedrag van hem en van anderen en hoe een ander misschien zal denken over hem, vereisen wel doorzettingsvermogen van de N2-lezer.

 

Zinsconstructies

Afwisseling van lange en korte zinnen, de zinnen zijn vooral beschrijvend. Beschrijvingen van Marte, hoe ze er uitziet, hoe ze zich vooral anders gedraagt. De lange zinnen met meerdere bijzinnen zijn voor N2-lezers erg lastig en voor N3 waarschijnlijk ook. De afwezigheid van dialogen is een belemmerende factor voor vooral N2-lezers. De spaarzame uitgebreide dialoog is in Emiles verbeelding met Marte als hij op weg is om het boek van Reiff, Het Meisje uit mijn jeugd, te kopen. (blz. 147-149)

 

Stijl

Het boek is in de verleden tijd geschreven, alleen het verhaal van Reiff en M*(arte) staat in de tegenwoordige tijd. De vele dialogen maken de tekst makkelijk te lezen.

Vertrouwd met literaire personages

Karakters

Zowel het karakter van Marte, een moeilijk te begrijpen meisje, als het karakter van Emile, een man die je als lezer door zijn gedachten, fantasieën en gedrag leert kennen, staan ver af van de N2-, en misschien ook van sommige N3-lezers. De N4-lezer zal de samenhang en functionaliteit van die karakters ontdekken. Toch zijn er ook voor N2 wel herkenbare trekken in die karakters zodat zij wel begrip kunnen opbrengen voor die personages en zij zich kunnen identificeren met bijvoorbeeld Marte. De morele opvatting van Marte ten aanzien van seks en haar zelfmoord zal vooral voor N4 discussie opwerpen. De hele geloofwaardigheid van de karakters zal voor de N3 en N4 lezer stof tot nadenken zijn.

 

Aantal karakters

De hoeveelheid aan personages is geen belemmering. In principe gaat het om Emile, Marte en Reiff.

 

Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters

De aard van de verhoudingen is niet complex. Het gaat juist om die verhouding tussen Emile en Marte en een lezer op N3 is wel in staat om die te doorgronden, al zal hij ook met vraagtekens blijven zitten. Maar daar is literatuur voor. Vooral de N4-lezer zal de antwoorden willen zoeken op die vragen.

Vertrouwdheid met literaire procedés

Spanning

De actie of spanning zit vooral in de open plekken en de nieuwsgierigheid die wordt opgewekt door de vooruitwijzingen waardoor je doorleest. Je wilt antwoorden op de vragen die je je als lezer uit de aanwijzingen stelt. Tempo zit er niet echt in. Pittig voor N2.

 

Chronologie

Het eerste en het laatste hoofdstuk spelen zich af in het heden, waarbij het laatste hoofdstuk zich enkele maanden na het eerste hoofdstuk afspeelt. De andere hoofdstukken spelen in het verleden in chronologische volgorde. Af en toe is er een herinnering of een vooruitblik, maar die verstoort de chronologie niet. Voor de N2- en N3-lezer is deze structuur lastig, maar als de opbouw eenmaal is doorzien dan, is dit geen belemmering meer bij het lezen.

 

Verhaallijnen

De grote verhaallijn is die van Emile en Marte. De tweede verhaallijn is kort, die van Reiff en Marte. Geen probleem.

 

Perspectief

Het personaal perspectief ligt bij Emile. Zijn gedachtes en fantasieën worden beschreven en vanuit zijn ogen zie je de gebeurtenissen. Voor de herkennende N2-lezer is dit perspectief moeilijk. Hij heeft moeite om zich te identificeren, omdat de hoofdpersoon te ver van hem afstaat, zowel in leeftijd als in denken. De N3-lezer zal zijn blik moeten verbreden om in de huid van de hoofdpersoon te kruipen.
De tweede verhaallijn heeft ook een personaal perspectief, vanuit Reiff. Maar geheel zeker is dat niet. Hier rijst de vraag of het verhaal van Emile is, hij vertelt dan het verhaal zoals Reiff doet in zijn boek of van Reiff zelf, temeer omdat de tegenwoordige tijd wordt gebruikt. Voor N4-lezer een uitdaging om hier over na te denken, de N2-lezer zal het verschil waarschijnlijk niet opmerken.

 

Betekenis

Ondanks dat vooraf al duidelijk is dat Marte zelfmoord heeft gepleegd is het boek niet voorspelbaar en wordt er spanning opgewekt door de lezer nieuwsgierig te maken naar het hoe en waarom. De N2-lezer zal geen spanning ervaren, de N3- en N4-lezer zal die nieuwsgierigheid wel als spanning ervaren.
De betekenis van het leeftijdsverschil tussen Marte en Emile is voor de N3- en N4-lezer iets geloofwaardigs en iets om over na te denken. De N2-lezer zal dit niet als realistisch en aannemelijk ervaren en zich erin niet herkennen. In de gebeurtenissen uit Emiles jeugd, zijn tijd op de middelbare school, de tochten en het schoolfeest, zal de N2-lezer zich wel kunnen verplaatsen.

Relevante bronnen voor docenten

 

 

timkrabbe.minkman.org | website over Tim Krabbé
maxpam.nl | Max Pam. 'De winner wint van de loser'
leesclubvanalles.nl | Daan Stoffelsen, 'Het meisje en de romanticus'
trouw.nl | Bas Belleman, 'Tim Krabbé does it again'
volkskrant.nl | Arjan Peters, 'Benen die mooi konden worden'