Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18 | niveau 3 | Montyn

Introductie

Montyn is echt een boek voor de leerling die van avontuur en oorlogsverhalen houdt. Het verhaal beschrijft het spectaculaire leven van de Nederlandse kunstenaar Jan Montyn. Jan Montyn maakt vele gruwelijke en ongelooflijke gebeurtenissen mee, je vaart met hem mee in onderzeeërs en staat met hem in de bittere kou in de loopgraven in Rusland. Kooiman verzamelde de informatie voor dit boek door middel van vraaggesprekken. Het boek is dus gebaseerd op historische feiten, maar het leest wel degelijk als een roman: het is een biografie in romanvorm.
Kooiman (1946) studeerde enkele jaren filosofie en geschiedenis. Vooral dit laatste herkennen we in deze roman, die ons een realistisch beeld schetst van verschillende oorlogen in de 20e eeuw. Hij schreef romans, verhalenbundels, essays, novellen en filmscripts.

Inhoud

Jan Montyn wordt in 1924 geboren in een streng gereformeerd gezin in het stadje Oudewater. Zijn vader is huisschilder en als ouderling gaat hij 's zondags voor in de eredienst. Als kind is Jan ziekelijk en heeft hij zwakke longen, maar het is Piet, zijn boezemvriend, die plotseling overlijdt.
 In zijn puberteit komt Jan in opstand tegen zijn strenge opvoeding. Hij wordt lid van de Jeugdstorm omdat hij op die manier niet aan het werk hoeft en dat is het begin van een lange reeks van militaire avonturen en ontberingen. Jan krijgt gevoelens voor jongens en voor meisjes en vat tijdens een kamp van de jeugdstorm een zeer diepe vriendschap op voor Hein. Tot verdriet van zijn ouders gaat hij met Hein bij de Duitse marine. Tot twee keer toe wordt hun boot getorpedeerd, maar wonder boven wonder overleven ze. Daarna worden ze beiden frontsoldaat in Rusland.
 Als Jan na een verwonding naar huis mag en de oorlog afgelopen is, lijken de mensen in Oudewater hem niet meer te accepteren. Jan kan zelf zijn draai ook nog steeds niet vinden. Hij gaat daarom bij het vreemdelingenlegioen, om vervolgens te deserteren als er een leuke vrouw op zijn pad komt. Weer terug in Nederland geeft hij zich aan en zit hij een korte gevangenisstraf uit. Hij gaat als beroeps het leger in, maar krijgt last van psychoses en wordt uiteindelijk voor militaire dienst afgekeurd en in een inrichting opgenomen. Daar geeft een arts hem de raad zijn levensverhaal op te schrijven. Als hij genezen is, krijgt hij een relatie met Thom, een jongen die later zelfmoord pleegt. Jan legt zich toe op vervalsingen van schilderijen en organiseert kindertransporten uit Vietnam. Aan het eind van het verhaal trouwt hij en krijgt een dochter. Dan lijkt hij zijn rust te hebben gevonden.

Moeilijkheid

Qua verhaallijn is het boek één aaneenschakeling van avonturen. Wat dat betreft kun je dit boek inschalen op N2. Het boek is echter niet heel gemakkelijk te lezen; veel lezers zullen onbekend zijn met alle gebeurtenissen die in het boek worden beschreven. Ook de opbouw, het begin van het boek speelt zich af in Thailand, is ingewikkeld voor een lezer op N2. Niet alleen het verhaal, ook het taalgebruik is in dit deel van het boek moeilijker dan in de rest van het boek. Flarden van gedachten en niet afgemaakte zinnen over mensen 'die elkaar herkennen en het hebben overleefd'. Het gevaar bestaat dat de minder geoefende lezer hier afhaakt. Deze boekkenmerken zijn ook nog pittig voor N3-lezers. De N2-lezer zou het advies kunnen krijgen zich of door dit deel heen te worstelen of het desnoods over te slaan en het later te lezen. Na het pittige begin speelt het verhaal zich als een film voor je ogen af.
Verder is het taalgebruik direct, zonder opsmuk, in korte zinnen, doorspekt met dialogen. Toch is het geen heel eenvoudig boek om te lezen, want er wordt veel van het voorstellingsvermogen van de lezer gevraagd, de lezer moet bij de les blijven. De gebeurtenissen die beschreven worden staan namelijk ver van de leerlingen af.
 De N4-lezer kan zich afvragen hoe het zit met de psychologische ontwikkeling van de hoofdpersoon. Het boek is een aaneenschakeling van gebeurtenissen, het is behoorlijk objectief beschreven en de gevoelens van Jan kom je nergens echt te weten. Wat zich in het hoofd van Montyn afspeelt, blijft gissen. Zelfs zijn psychoses worden als uiterlijke gebeurtenissen beschreven. Het is een uitdaging voor leerlingen op N4 om na te denken waarom ervoor gekozen is om dit verhaal op deze manier weer te geven. Ook het ongebruikelijke ik-perspectief voor een biografische roman speelt daarbij een rol. 

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten 

Bereidheid

 Het aantal bladzijdes (340) kan een beginnende lezer afschrikken. Qua inhoud vraagt de roman alleen in het eerste hoofdstuk veel van de bereidheid van de N3-lezer en wellicht moet de N2-lezer het advies krijgen dit stuk over te slaan of voor lief te nemen. De geïnteresseerde lezer zal daarna meegesleept worden door het fascinerende leven van Jan Montyn.
Montyn is een complexe persoonlijkheid. Omdat er niet voortdurend over het hoe, wat en waarom van zijn keuzes wordt uitgeweid vraagt het boek veel van het voorstellingsvermogen van de lezer. Enige historische kennis is een pre, maar het verhaal zal aan de andere kant de historische kennis van de lezer ook verbreden. De romanstructuur is weinig complex en zal niet veel moeilijkheden opleveren, op het wat verwarrende begin na. De lezer wordt meegenomen van situatie naar situatie, en het verhaal verloopt chronologisch.

 

Interesses

 Het boek zal vooral liefhebbers van oorlogsverhalen boeien. Avontuurlijk ingestelde jongens kunnen zich, deels, identificeren met de hoofdpersoon, maar het boek zal zeker ook meisjes aanspreken. De onmenselijke situaties waarin Montyn belandt, raken vaak een gevoelige snaar. Verder zijn vriendschap, de angst om opgesloten te zitten, relaties en seksualiteit boeiende thema's in dit boek.

 

Algemene kennis

 De tekst doet een beroep op de kennis van de geschiedenis van de 20e eeuw. Zonder enige kennis van de hedendaagse geschiedenis zal een groot gedeelte van deze roman bij lezers op N2 en N3 langs hen heen gaan.

 

Specifieke culturele en literaire kennis

 Er is geen specifieke literaire kennis nodig.

Vertrouwd met literaire stijl

Vocabulaire

 Het vocabulaire zal een N3-lezer niet voor grote problemen stellen. Waar een woord niet bekend zal zijn, hindert dat de voortgang van het verhaal niet of blijkt  de betekenis uit de context. Specifieke zaken als caissonziekte, fascisme, zijn natuurlijk ook op te zoeken. Lezers op N2 kunnen het vocabulaire wel ingewikkeld vinden. Soms staan er ook wat zinnetjes in het Duits in het boek. Deze vormen geen belemmering voor de lezers, hoewel het wel wat toevoegt als een leerling ze kan vertalen.

 

Zinsconstructies

 Het verhaal is in een zeer directe, verhalende stijl geschreven. Je kunt het bijna omschrijven als staccato, zo kort zijn de zinnen doorgaans. Misschien wel een stijl die eerder jongens dan meisjes aan zal spreken.

 

Stijl

 Zeer directe, zakelijke, beschrijvende stijl met veel directe rede. De ik-figuur spreekt tegen zichzelf alsof hij van een afstand naar zichzelf kijkt. Het is een uitdaging voor lezers op N4 om deze stijl, en de consequenties daarvan, eens onder de loep te nemen.

Vertrouwd met literaire personages

Karakters

 De karakters in Montyn leer je kennen door de ogen van Montyn: hij vertelt hoe ze handelen ze en wat doen ze. Naar hun beweegredenen moet je deels gissen en je moet ze tussen de regels door lezen. Waarom maakt Montyn de (soms op het eerste gezicht onbegrijpelijke) keuzes die hij maakt? Pittig voor N2, een mooie uitdaging voor N3 en N4.

 

Aantal karakters

 Er is sprake van slechts één hoofdpersoon, maar hij ontmoet veel mensen en heeft met veel mensen te maken. Dat maakt het moeilijk om alle namen en functies uit elkaar te houden.

 

Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters

 De ene leerling zal de ontwikkeling van Montyn beter kunnen volgen dan de andere - ongeacht zijn of haar leesniveau.

Vertrouwdheid met literaire procedés

Spanning

 Er is veel actie en afwisseling. In een beeldende stijl worden de gebeurtenissen en situaties beschreven, zodat het lijkt of je er zelf bij staat. Prima te doen voor N2.

 

Chronologie

 Het boek begint in de jaren zeventig, als Montyn nog kindertransporten verzorgt vanuit Thailand. Na enkele bladzijden ga je terug in de tijd en beleef je zijn levensverhaal als één grote flashback. Dit aspect kan een struikelblok zijn voor N2. Het verhaal wordt verder chronologisch verteld, vanaf zijn jeugd, tot aan de geboorte van zijn dochter. Dit zal voor de leerlingen geen problemen opleveren.

 

Verhaallijnen(en)

 Er is sprake van één verhaallijn, namelijk die van Montyn. Voor de N2-lezer kunnen de vele mensen die Jan ontmoet en de vele gebeurtenissen misschien verwarrend zijn. Ook de enorme hoeveelheid plekken op de wereld waar Jan Montyn belandt kan een struikelblok zijn voor leerlingen die weinig weet hebben van de moderne geschiedenis.

 

Perspectief

 Het perspectief is het ik-perspectief. Ik = Montyn. Hij komt erg betrouwbaar over, omdat hij als het ware een ooggetuigenverslag geeft. Toch is er sprake van een schijnbare objectiviteit. Lezers op N4 kunnen hier eens op reflecteren.
De beeldende manier van vertellen maakt dat de lezer zich goed met de ik-figuur kan identificeren. De N4-lezer gaat zich wellicht afvragen, wat het effect is van al die gebeurtenissen op Jan Montyn, wat er in hem omgaat. Je leest nergens zijn gedachten of iets over zijn gevoelens. Een uitdaging voor N4 om daar op te reflecteren. Voor veel leerlingen op N3 en N2 zal dat teveel gevraagd zijn.

 

Betekenis

 Voor de N2-lezer is Montyn voornamelijk een avonturenroman, de N3- en zeker de N4-lezers zullen zich meer afvragen hoe Jan Montyn tot bepaalde beslissingen komt: waarom handelt hij zo? Zij zullen zich meer focussen op de karakterontwikkeling van Montyn. Tevens zal de vraag rijzen: wat doet het met een mens om zoveel ellende te hebben gezien en zo vaak dicht bij de dood te zijn geweest? Is de hang naar avontuur niet het gevolg van de verschrikkingen die Montyn steeds meemaakt? Lezers op N4 zijn prima in staat om te reflecteren op de keuzes die Montyn maakt. Het is voor lezers op N4 ook een uitdaging om aan de hand van dit boek na te denken over goed en kwaad.