Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18 | niveau 3 | Oeroeg

Introductie

De novelle Oeroeg is voor veel lezers herkenbaar, doordat het gaat over de gecompliceerde verhouding tussen Nederland en Nederlands-Indië. Het was Haasse's eerste roman over Nederlands-Indië. In 1992 volgde over ditzelfde onderwerp het succesvolle Heren van de thee en in 2002 verscheen Sleuteloog (N4 op deze site). Van deze drie 'Indische romans' is Oeroeg verreweg het populairst bij scholieren: generaties middelbare scholieren lazen het voor hun eindexamen. Deze traditie kreeg nog een extra stimulans toen de openbare bibliotheken in oktober 2009 in het kader van de campagne Nederland Leest hun bezoekers trakteerden op een gratis uitgave van Oeroeg. In diezelfde maand verscheen in Jakarta de eerste Indonesische vertaling van Oeroeg.

Inhoud

Let op: onderstaande tekst bevat belangrijke details over de afloop van het verhaal.
Oeroeg beschrijft in een flashback het verloop van een vriendschap tussen een Nederlandse en een Indonesische jongen in het Nederlands-Indië van voor de Tweede Wereldoorlog. Door de ontwikkeling die Oeroeg doormaakt, groeien de jongens langzaam uit elkaar. Wanneer de ik-verteller na de Tweede Wereldoorlog terugkeert naar Indonesië, is Oeroeg een vreemde voor hem geworden. Vertwijfeld vraagt hij zich af hij hem ooit doorgrond heeft en of hij voorgoed een vreemdeling zal zijn in zijn vaderland.

Moeilijkheid

N2-lezers zullen door de geringe omvang gretig beginnen aan Oeroeg. Wanneer ze zich niet al bij de eerste pagina's laten afschrikken door de Indische woorden en de natuurbeschrijvingen, kunnen ze een positieve leeservaring opdoen. Dat wil zeggen, als het hen niet frustreert dat het verhaal een open einde heeft, weinig dialogen bevat en actie vrijwel ontbeert.
Dat laatste kan ook voor sommige N3-lezers nog problematisch zijn. Wanneer ze daar overheen stappen, zullen ze worden uitgedaagd om na te denken over de onderwerpen die de novelle aansnijdt: een vriendschap tussen twee culturen en de (on)mogelijkheid daarvan, ongelijkheid, racisme. Natuurlijk worden liefhebbers van romans over het Nederlandse koloniale verleden op hun wenken bediend.
Ook N4-lezers kunnen reflecteren op de thematiek. Zij kunnen daarbij deze eerste novelle van Haasse vergelijken met haar latere werk.

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid De uitgave van Nederland Leest, die vast in veel boekenkasten aanwezig is, oogt bijzonder dun (109 bladzijden). Ook lezers van N2 zullen dit boek gemakkelijk kiezen voor hun lijst.
   Interesses Het thema 'vriendschap' zal veel lezers aanspreken, ook N2-lezers. Lezers van N3 en N4 kunnen zich verdiepen in de complexiteit van een vriendschap tussen twee jongens uit verschillende culturen. Tegelijkertijd kunnen liefhebbers onder hen hun hart ophalen aan de setting van deze vriendschap: het Nederlands-Indië van voor de Tweede Wereldoorlog.
  Algemene kennis Een N2-lezer zal moeite hebben om zich te verplaatsen in een ik-verteller die leeft in het Nederlands-Indië van voor en net na de Tweede Wereldoorlog. Enige kennis van de geschiedenis van Nederlands-Indië zal dan helpen. N3- en N4-lezers ontberen deze kennis wellicht ook, maar voor hen zal dat minder problematisch zijn. Deze roman is bovendien een manier om kennis op te doen over dit onderwerp. Lezers die de topografie van Nederlands-Indië niet in hun hoofd hebben zitten, zullen hierover informatie moeten opzoeken.
  Specifieke literaire en culturele kennis Specifieke literaire en culturele kennis is geen vereiste voor het lezen van Oeroeg.

Vertrouwdheid met literaire stijl

 Vocabulaire Het taalgebruik in Oeroeg is (uiteraard) uit 1948 en dat zal vooral N2-lezers opvallen. Meer dan van het verouderd taalgebruik zullen N2-lezers echter hinder ondervinden van de Indische woorden die voorkomen in de roman. Een verklarende woordenlijst ontbreekt en toelichtingen in de tekst zijn schaars. N3-lezers zijn beter in staat om deze drempel te nemen en N4-lezers zullen zeker in staat zijn om de meeste betekenissen uit het zinsverband op te maken.
  Zinsconstructies  Ook de zinsconstructies verraden dat het verhaal geschreven is vlak na de Tweede Wereldoorlog. Lange, complexe zinnen komen voor, maar ook (zeer) korte. De woordvolgorde wijkt regelmatig net af van het hedendaagse taalgebruik. Lezers van N4 zien hier wellicht de charme van in en zij zullen ervan gaan genieten naarmate ze in de novelle vorderen. N3- en N2-lezers zullen hun aandacht er goed bij moeten houden.
  Stijl De handeling van het verhaal wordt regelmatig onderbroken door beschrijvingen van het landschap. Hier moeten N2-lezers misschien even doorbijten. Voor lezers van N3 en N4 zal dit geen problemen opleveren.

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters In deze novelle over een vriendschap, zijn de twee vrienden de hoofdpersonages. Daarnaast is er een beperkt aantal bijpersonages. 
  Aantal karakters Het beperkte aantal personages zal zelfs voor N2-lezers geen problemen opleveren.
   Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters Zoals de titel al suggereert, is Oeroeg het hoofdpersonage in de novelle. De ik-verteller observeert slechts en maakt zelf geen ontwikkeling door, in tegenstelling tot Oeroeg. Dit verschil zal N2-lezers niet direct opvallen, net zoals zij de veranderende verhouding tussen Oeroeg en de ik-verteller niet zo makkelijk zullen doorgronden. Ze krijgen immers geen informatie over de gedachten of motieven van Oeroeg. N3- en N4-lezers zullen opmerken dat de verhouding tussen de vrienden verandert en het boek zal hen uitnodigen om de  beweegredenen van Oeroeg te reconstrueren. Ze kunnen eveneens van de meeste bijfiguren de drijfveren reconstrueren, want de observerende ik-verteller laat de lezer ook over hun beweegredenen in het ongewisse.

Vertrouwheid met literaire procedés

 Spanning De novelle Oeroeg bestrijkt een periode van een jaar of 23 en is voornamelijk panoramisch verteld. Er zijn wel momenten dat de tijd vertraagd wordt en dan is er een korte spanningsboog (het zwemuitje naar Telaga Hideung, bezoek van de ik-verteller aan Oeroeg voordat hij naar Nederland vertrekt en natuurlijk de slotscène van de novelle). De belangrijkste open plek van het verhaal blijft echter de openingszin van de novelle. Het ontbreken van actie kan voor N2-lezers een teleurstelling zijn. Lezers van N3 en zeker van N4 zullen de actie niet missen.
  Chronologie Aan het begin van het verhaal begint een flashback naar de jeugd van de ik-verteller. Die flashback wordt vanaf de eerst bladzijde geheel chronologisch verteld. Er komen tijdssprongen voor die steeds duidelijk gemarkeerd zijn. De chronologie levert daardoor geen problemen op.
  Verhaallijn(en) De novelle bevat één verhaallijn: geen barrières voor de lezer. Wat voor N2- en misschien N3-lezers problematisch kan zijn is het einde van de novelle, dat open is. Ze zullen dit niet waarderen, of ze interpreteren het einde op zo'n manier dat het gesloten is. N4-lezers zullen geen probleem hebben met dit open einde. 
  Perspectief Oeroeg heeft een enkelvoudig vertelperspectief: een ik-verteller. Geen moeilijkheden voor lezers van N2, N3 en N4.
  Betekenis Lezers van alle niveaus worden uitgedaagd om na te denken over de thema's in Oeroeg. N2-lezers zullen zelf het thema vriendschap eruit kunnen halen en ze kunnen dan deze bijzondere vriendschap verder bestuderen. N3-lezers kunnen zich behalve in de vriendschap ook verdiepen in de tegenstelling tussen de vrienden uit verschillende culturen en de verhouding tussen die twee. N4-lezers kunnen nog een stap verder abstraheren en uitkomen bij thema's als het doorgronden van de werkelijkheid, de vraag of mensen elkaar wel echt kunnen kennen. Ze hebben tevens de mogelijkheid om een verband te leggen met de thematiek binnen het oeuvre van Haasse.

Relevante bronnen voor docenten