Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18 | niveau 3 | Turks fruit

Introductie

Jan Hendrik Wolkers (Oegstgeest, 26 oktober 1925 - Westermient, 19 oktober 2007) groeide op in een streng gereformeerd gezin. Met zijn eerste vrouw kreeg hij drie kinderen van wie er een overleed. Met zijn derde vrouw kreeg hij nog een tweeling. Zijn jeugd in Oegstgeest, zijn gereformeerde achtergrond, zijn grote liefde (zijn tweede vrouw Annemarie Nauta stond model voor Olga in Turks Fruit), het verlies van zijn kind en nog vele andere gebeurtenissen uit zijn leven heeft hij verwerkt in zijn romans.
 Wolkers debuteerde in 1961 op 32-jarige leeftijd met de verhalenbundel Serpentina's Petticoat. Tot dan was hij voornamelijk werkzaam als beeldend kunstenaar. Na zijn debuut volgden een stroom van romans en verhalen. Typisch Wolkers is de wijze waarop hij openhartig schrijft over seksualiteit, kunst, verrotting en dood. Zijn werk werd door een breed publiek gewaardeerd. Wolkers weigerde vrijwel alle oeuvreprijzen die men hem toekende, alleen in 1991 accepteert hij de Busken Huetprijs voor zijn bundel Tarzan in Arles. De sterk beeldende manier van schrijven noodde filmmakers uit om zijn werk te verfilmen. Verschillende romans, waaronder Turks Fruit, Zomerhitte, Kort Amerikaans en Een roos van vlees, zijn inmiddels verfilmd.
 Tot het eind van zijn leven is Wolkers als beeldhouwer, schilder en schrijver actief gebleven, tot hij op 19 oktober 2007 op Texel overleed, het eiland waar hij sinds 1980 woonde. In oktober 2017 is een gloednieuwe biografie over het leven en werk van Jan Wolkers verschenen, waar Onno Blom meer dan tien jaar lang aan gewerkt heeft.

Inhoud

Turks Fruit vertelt in zestien niet-chronologische hoofdstukken het verhaal van de intense liefdesrelatie tussen een naamloze kunstenaar en zijn eerste en grootste liefde Olga. Je leert Olga kennen als een jonge levenslustige vrouw die zich ongeremd in de relatie met de ik-figuur stort. Ondertussen eigent de kunstenaar zich Olga meer en meer toe, waardoor hij Olga figuurlijk verstikt. Olga heeft daarnaast een opmerkelijke angst voor zwangerschap. Die angst blijkt veroorzaakt te zijn door haar moeder, een moeder die consequent probeert de ik-figuur uit het leven van haar dochter te jagen.
 Wanneer de relatie tussen Olga en de ik-figuur stuk loopt, probeert de kunstenaar haar te vergeten door zich in allerlei kortstondige liefdesavonturen te storten. Olga vertrekt vervolgens uit Nederland, trouwt meerdere malen, maar kan het geluk eigenlijk ook niet meer vinden. Wanneer ze weer terug is in Nederland ontmoeten de kunstenaar en Olga elkaar weer. Olga wordt vanwege zware hoofdpijnen medisch onderzocht en blijkt een hersentumor te hebben.

Moeilijkheid

Leerlingen op N3 lezen deze roman over het algemeen met veel plezier. Het dramatische verloop van het verhaal, de scheiding, de ongelukkige relaties van de ik-persoon en het overlijden van Olga, zal hen zeker aanspreken. Een leerling op N2 zal ook wel geboeid kunnen worden door de heftige liefdesrelatie die de naamloze hoofdpersoon en Olga hebben, maar het expliciete karakter van de roman kan deze lezer ook zeker tegen de borst stuiten. Voor lezers op N4 is het een uitdaging betekenis te geven aan de vele motieven die Wolkers in dit boek gebruikt. Deze lezers zullen ook verbanden kunnen leggen tussen de thematiek van Turks Fruit en ander werk van Wolkers.

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid Turks Fruit beslaat zo'n 200 pagina's. Voor lezers op N3 is het boek qua structuur niet erg complex. Verder heeft het een herkenbaar onderwerp en is het taalgebruik niet moeilijk. Daarnaast zijn er verschillende autobiografische elementen in het boek verwerkt. Leerlingen op N2 vinden dit vaak interessant aan een boek, want dan is het dus echt gebeurd. Lezers op N2 zullen de neiging hebben om het gehele boek als waar gebeurd te beschouwen; lezers op N4 zullen hier genuanceerder naar kunnen kijken.
Lezers moeten wel bereid zijn om een zeer expliciet verhaal te lezen. Niet iedere leerling, op ieder niveau, zal even positief staan tegenover de weinig verhullende beschrijvingen van de seks tussen de kunstenaar en Olga.

 

 Interesses N2-lezers zullen geboeid kunnen worden door de relatie tussen de kunstenaar en Olga, de ziekte van Olga en de onsympathieke moeder. Voor sommige leerlingen op dit niveau zal het leven van de hoofdpersonen echter te ver van hun eigen belevingswereld afstaan.
N3- en N4-lezers zullen veel beter in staat zijn te doorgronden welke invloed de moeder heeft op het doen en laten van Olga. Zij zullen door de expliciete laag van het boek heen kunnen kijken.
Voor lezers op N3 en N4 die geïnteresseerd raken in motieven, is dit boek een aanrader. De vele verwijzingen naar kunst, dieren en verval zullen zij veel beter kunnen plaatsen dan leerlingen op N2.

 

 Algemene kennis Voor de plaatsing van het verhaal in de ruimte is geen specifieke kennis vereist; het speelt zich voornamelijk af in Alkmaar en Amsterdam. Enige kennis van de jaren zestig voegt wel een dimensie toe aan het boek.

 

 Specifieke culturele en literaire kennis Het boek levert geen specifieke problemen op voor lezers die voor het eerst een boek van Wolkers lezen. Lezers die al meer van hem hebben gelezen, zullen het tamelijk vaste scala van thema's en motieven waar hij gebruik van maakt waarschijnlijk direct herkennen.

Vertrouwdheid met literaire stijl

 Vocabulaire De roman bevat nagenoeg geen moeilijke woorden, maar veel leerlingen zullen moeten wennen aan het gebruik van spreektaal, scheldwoorden en het grovere taalgebruik in vergelijking tot andere boeken die ze lezen.

 

 Zinsconstructies Geen ingewikkelde zinsconstructies, maar korte, stevige en eenduidige zinnen.

 

 Stijl Door het gebruik van bovengenoemd vocabulaire en zinsconstructies is het boek op ieder niveau technisch goed leesbaar. Doordat Wolkers veel gebruik maakt van bijvoeglijke naamwoorden en beeldspraak kun je je als lezer een goed beeld vormen van de gebeurtenissen. De expliciete stijl kan daarentegen een struikelblok vormen voor lezers op ieder niveau.

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters Het ik-personage, zijn grote liefde Olga en de moeder van Olga worden het duidelijkst neergezet: gesprekken, innerlijke monologen van de 'ik' en verhalen en herinneringen uit de jeugd van Olga geven een vrij duidelijk beeld van deze drie personages. N2-lezers zullen deze drie personages goed in kaart kunnen brengen. N3- en N4-lezers zijn bovendien in staat de veranderingen in het gedrag van Olga, zeker na het lezen van het einde van de roman, goed te verklaren. Ook de humor die de verder nauwelijks uitgewerkte vader van Olga in het boek brengt is voor hen verstaanbaar.

 

 Aantal karakters De hoeveelheid personages is voor lezers van ieder niveau te overzien.

 

 Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters De onderlinge verhoudingen zijn goed te volgen, maar lezers op N3 en N4 zijn in staat om genuanceerder naar de veranderende verhoudingen tussen Olga en de kunstenaar te kijken dan lezers op N2. Het is een uitdaging om leerlingen op N2 het verhaal ook eens vanuit het perspectief van Olga te laten bekijken.

Vertrouwdheid met literaire procédés

 Spanning De aandacht van de lezer wordt voor een groot deel vastgehouden door de vraag hoe de scheiding tot stand is gekomen, hoe het verder gaat met de 'ik' en Olga, hoe het met de zieke Olga uiteindelijk afloopt. Lezers op N2 zullen misschien afhaken door het gebrek aan echte actie en de nadruk op gevoelens.

 

 Chronologie Het verhaal is post rem verteld; het is de reconstructie van een voorbije relatie waarbij de nadruk ligt op de gevoelens van de ik-figuur. Het verhaal is niet chronologisch opgebouwd. De kunstenaar denkt steeds weer terug aan iets anders: hun eerste ontmoeting, het huwelijk, de scheiding, haar terugkeer en Olga's overlijden, het loopt allemaal door elkaar. Een N2-lezer zal dit als lastig of storend kunnen ervaren. Lezers van de hogere niveaus kunnen deze wisselingen makkelijk aan.

 

 Verhaallijn(en) Naast en door elkaar spelen het ontroerende liefdesverhaal van de 'ik' en Olga en de relatie tussen Olga en haar ouders. N2- en N3-lezers zullen deze verhaallijnen zeker kunnen herkennen. N4-lezers zijn waarschijnlijk ook in staat de lijn die Wolkers richting Amerika uitgooit te zien. Denk daarbij aan het motto, de ervaringen met de Amerikaanse studenten en de onprettige tijd die Olga doorbrengt in Amerika.

 

 Perspectief Het boek is geschreven vanuit een ik-perspectief: je bekijkt en beleeft alles mee vanuit het hoofdpersonage dat terugkijkt op de gebeurtenissen. Leerlingen op N3 en N4 kunnen reflecteren op de gevolgen van deze perspectiefkeuze.

 

 Betekenis Leerlingen op N2 zullen het boek veelal herkennend lezen. Zij zullen zich voornamelijk focussen op de dramatische gebeurtenissen in het verhaal.
N3-lezers kunnen betekenis geven aan de psychologische ontwikkelingen die de kunstenaar en Olga doormaken. De invloed van ouders op iemands leven en de functie van kunst zijn zaken waar deze lezers, en N4-lezers, over na kunnen denken.
Voor N4-lezers is het een uitdaging om het veelvuldige gebruik van motieven in het boek te duiden. Zij kunnen ook reflecteren op het gebruikte perspectief en betekenis daarvan voor het verhaal. Ook reflectie op het deels autobiografische karakter van het boek is een uitdaging voor N4. Lezers op dit niveau die meerdere werken van Wolkers hebben gelezen, zouden een begin kunnen maken om de thematiek van Wolkers' werk in kaart te brengen. Daarnaast zijn zij in staat om genuanceerd na te denken over bijvoorbeeld het karakter van Olga's moeder.

Relevante bronnen voor docenten

 

 literatuurgeschiedenis.nl | portret van de auteur met links om verder te lezen
kb.nl | biografische schets van de auteur
uitzendinggemist.net | 'Benali boekt... Turks fruit van Jan Wolkers'