Docenten Nederlands 15-18 | niveau 3 | Val, bom

Introductie
Gerrit Kouwenaar (1923-2014) is een van de grootste dichters van de naoorlogse literatuur. Hij groeit op in het kunstenaarsplaatsje Bergen. In de oorlog wordt hij samen met zijn oudere broer opgepakt, als er anti-Duitse teksten in zijn kamer worden gevonden. Na enige tijd komt hij vrij, maar deze ervaring heeft hem wel gevormd. Hij wordt kunstredacteur bij De Waarheid. In 1946 debuteert hij met enkele novellen Uren en sigaretten. In 1948 sluit hij zich aan bij de Experimentele Groep Holland en levert bijdragen aan de tijdschriften Reflex en Cobra. Hij debuteert als dichter in 1953 met zijn experimentele bundel Achter een woord. Daarna publiceert hij diverse bundels, waarvoor hij verschillende grote prijzen ontvangt. Heel bekend is zijn bundel Totaal witte kamer uit 2002. Naast zijn dichterschap doet hij vertaal- en redactiewerk.
Zijn roman Val, bom verscheen voor het eerst in 1950. Het werd in 2023 opnieuw uitgegeven, tegelijk met een biografie over zijn oorlogsjaren, Morgen wordt het voor iedereen maandag, door Wiel Kusters. In hetzelfde jaar verscheen ook men moet. Biografie van Gerrit Kouwenaar van Arjen Fortuin.

Inhoud
Het verhaal begint met de zeventienjarige Karel Ruis die uit het raam kijkt en zich probeert voor te stellen hoe het zou zijn als hij almachtig was: dat zijn wiskundeleraar plotseling achter zijn lessenaar zou bezwijken, of een mooi meisje zich zomaar aan zijn voeten zou werpen, zijn ouders dood zouden gaan. Hij verveelt zich, heeft geen zin in zijn huiswerk. Hij denkt ‘Val, bom’, maar er gebeurt niets en hij blijft met een mislukt gevoel achter.
Dan komt zijn oom op bezoek, die hem in vertrouwen vraagt om een brief te brengen naar zijn geheime minnares. Een paar dagen later is het dan toch oorlog en valt er af en toe een bom in de stad. De minnares van zijn oom blijkt de excentrieke joodse mevrouw Mexocos. Het lukt de vrouw niet om meteen een brief terug te schrijven en zij vraagt Karel daarom de volgende dag terug te komen. Haar dochter Ria stelt Karel voor om samen te wandelen. Ook de volgende dag is de brief nog niet geschreven. Tussen Ria en Karel ontstaat een bijzondere relatie. Op een dag belt mevrouw Mexocos op dat hij direct moet komen, omdat ze naar Engeland zullen vluchten. Hij gaat halsoverkop naar hen toe en stelt voor dat hij meegaat, maar dat plan wordt afgewezen. Hij moet de brief naar zijn oom brengen. Na het afscheid is hij helemaal in de war. Als hij met de trein naar zijn oom afreist, blijkt dat de straat waar zijn oom woont, gebombardeerd is. Zijn oom leeft niet meer, zijn tante ligt in het ziekenhuis. Als hij weer terug naar huis wil, blijken er geen treinen meer te rijden. Hij besluit te voet te gaan, maar halverwege laat hij zich op de grond vallen en wordt hij gevonden door Duitse soldaten.

Moeilijkheid
Karel Ruis heeft wat weg van Frits van Egters uit De avonden van Gerard Reve (N4). Toch is het boek voor lezers op de lagere niveaus een stuk toegankelijker: het is vrij dun, en de spanning bevindt zich ook meer op het niveau van de gebeurtenissen dan in De avonden. Leerlingen van alle niveaus kunnen zich inleven in een zeventienjarige jongen die zich verveelt en daarom hoopt dat er een keer iets spannends gebeurt. De missie van het wegbrengen van een geheime brief aan een minnares roept ook spanning op. Ook de verliefdheid tussen Karel en Ria en het noodlot van het plotselinge afscheid zijn elementen die het verhaal voor alle niveaus interessant maken. Kouwenaars stijl is eenvoudig. Hij heeft niet die bijzondere afwisseling van het verhevene en het banale die bij Reve te vinden is. De enige moeilijkheid zit hem eventueel in het inleven in de andere tijd, namelijk die van de Tweede Wereldoorlog, waarin het leven van een zeventienjarige er toch echt wel een beetje anders uitzag dan nu, net als de relaties tussen kinderen en hun ouders en ooms en tantes. Je komt Franse zinnetjes tegen, voorwerpen die nauwelijks meer gebruikt worden of beschrijvingen die leerlingen niet meteen zullen herkennen. Voor de lezers van de hogere niveaus is het boek interessant om te vergelijken met De avonden, maar ook als bijzonderheid binnen het werk van Kouwenaar, die toch vooral als dichter bekend is. Verder roept het verhaal interessante maatschappelijke vragen op: met de kennis van nu over de Tweede Wereldoorlog en de afloop daarvan kijk je heel anders naar het verhaal dan iemand die er middenin zit. Hoe zit dat met Kouwenaar zelf, die het boek tien jaar na de oorlog schreef? Hoe zit het met de subtiele verwijzingen naar de Jodenvervolging en de (achteraf gezien wellicht perverse) wens dat het eindelijk eens oorlog wordt?

Didactische en letterkundige analyse