Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18 | niveau 4 | Boven is het stil

Introductie

Gerbrand Bakker is op 28 april 1962 geboren in Wieringerwaard. Hij volgde eerst een opleiding tot cultureel werker in Leeuwarden en daarna studeerde hij Nederlandse taal- en letterkunde, specialisatie historische taalkunde, aan de Universiteit van Amsterdam. In 2006 voltooide hij ook nog de opleiding tot vakbekwaam hovenier. Daarnaast is Gerbrand Bakker schaatstrainer.
Boven is het stil is Bakkers literaire debuut voor volwassenen. Hij werd voor vijf verschillende prijzen genomineerd met dat boek en won daarvan de Debutantenprijs en het Gouden Ezelsoor. Boven is het stil is vertaald in verschillende talen. Daarnaast werd het in 2013 met veel succes verfilmd. Eerder verscheen in 1999 van Bakkers hand een jeugdboek: Perenbomen bloeien wit.

Inhoud

Let op: onderstaande tekst bevat belangrijke details over de afloop van het verhaal.
Boven is het stil is in eerste instantie een boek dat gaat over de schoonheid van de natuur. Gerbrand Bakker schrijft uitgebreid over weilanden, water, vogels, ijs in sloten en meertjes, koeien, schapen, ezels en één bonte kraai. Daarnaast gaat het boek over een boer genaamd Helmer, die liever een ander leven had geleid. Hij verlangt meer en meer naar dat andere, onbekende leven.
Op een gegeven ogenblik kan Helmer er niet meer tegen. Hij gooit de indeling van zijn boerderij om en hij maakt boven een kamer voor zijn vader in orde, zodat die hem niet de hele tijd meer op zijn vingers kijkt. Zijn vader hield vroeger meer van Helmers tweelingbroer, Henk, de jongen die de boerderij over zou nemen maar plotseling overlijdt. Van de ene op de andere dag wordt Helmer gedwongen om met zijn studie te stoppen om het werk op de boerderij over te nemen in de plaats van zijn verongelukte broer. Jarenlang doet hij dat werk vervolgens uit een soort gedachteloos plichtsbesef.
Helmer gaat naarmate de jaren verstrijken, en ook omdat een boer uit de omgeving naar Denemarken verhuist, meer en meer nadenken over de keuzes die hij gemaakt heeft. Uiteindelijk gooit Helmer inderdaad het roer om, hij vertrekt na de dood van zijn vader ook naar Denemarken. Samen met de knecht van vroeger. Hoe het leven er verder voor Helmer uitziet, wordt niet verder uitgewerkt. Dat hij echter een volgende stap in zijn leven zet, geeft wel enige moed voor de komende jaren.

Moeilijkheid

De extreem nauwkeurige schrijfstijl van Gerbrand Bakker staat bij aardig wat leerlingen met N3 de waardering voor dit boek in de weg. Zij lopen vaak vast op alle details en beschrijvingen. Ook het gebrek aan fysieke actie draagt niet bij aan het leesplezier voor deze lezers. Leerlingen op N4 en N5 hebben meer waardering voor Bakkers stijl. De enorme hoeveelheid planten en dieren die in het boek voorkomen kunnen het begrip van het verhaal enigszins in de weg staan. Enige (voor)kennis over het boerenleven lijkt soms wenselijk.
Leerlingen op N3 lopen verder tegen het ietwat open einde aan. Een uitdaging voor hen is om het fenomeen 'tweeling' goed uit te diepen aan de hand van dit boek. Lezers op N4 zijn prima in staat om de veranderende verhouding tussen Helmer en zijn vader in kaart te brengen. Lezers op N5 kunnen zich buigen over de motieven, over de uitwerking van het thema 'eenzaamheid' en over het existentialisme.

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid Het boek is uitermate geschikt voor leerlingen die affiniteit hebben met het leven op het platteland. Echte stadskinderen zullen het boek als zeer vervreemdend kunnen ervaren. Hoe hoger het niveau, hoe eerder ze bereid zullen zijn om dit boek over een eenzame, homoseksuele boer te lezen. 
  Interesses Leerlingen die thuis een boerderij hebben, zullen dit boek kunnen waarderen. Ook lezers die geïnteresseerd zijn in relaties tussen ouders en kinderen zullen geraakt worden door dit boek. Verder draait het verhaal deels om existentiële eenzaamheid, een onderwerp dat sommige leerlingen ook wel aan zal spreken. Tweelingen zullen dit boek ook kunnen waarderen. 
  Algemene kennis Het boek veronderstelt een behoorlijke voorkennis op het gebied van planten, dieren en leefwijzen op het platteland. Ook is enige aardrijkskundige kennis over Noord-Holland een aanbeveling, want zonder die kennis zijn hele passages uit het boek niet te begrijpen. 
  Specifieke literaire en culturele kennis Beginnende N3-lezers zullen de ongemarkeerde tijdswisselingen als lastig kunnen ervaren. Dat meerdere personages Henk heten, maakt het er voor hen ook niet gemakkelijker op. 
Vertrouwdheid met literaire stijl Vocabulaire Veel planten- en dierennamen die verder niet uitgelegd worden. Een probleem voor lezers op N3 die daar geen raakvlakken mee hebben. Leerlingen op N4 en N5 zullen beter in staat zijn om de betekenis uit de context te halen.
  Zinsconstructies Geen probleem. 
  Stijl Heel precies en nauwkeurig. Leerlingen die nog van veel vaart in een boek houden zullen over alle ogenschijnlijk onbelangrijke details kunnen struikelen. Leerlingen op N4 en N5 zullen deze manier van schrijven meer kunnen waarderen. 

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters De hoofdpersoon is Helmer van Wonderen. Je leert hem door en door kennen in het verhaal. De belangrijkste bijfiguren zijn Helmers vader en zijn overleden broer Henk. Verder komen er veel personages in het boek voor die ervoor zorgen dat Helmer enig contact heeft met de buitenwereld. Deze personages zijn te karakteriseren als types. 
  Aantal karakters Het boek kent een overzichtelijk aantal personages. Dat er twee personages zijn die Henk heten, zorgt wel voor enige verwarring. 
  Ontwikkeling van de verhoudig tussen de karakters De subtiel veranderende verhouding tussen Helmer en zijn vader is een uitdaging voor leerlingen op N3 en waarschijnlijk ook nog voor N4. De kans bestaat dat eroverheen gelezen wordt. Het is een uitdaging voor deze lezers om dit in kaart te brengen. Waarom de verhouding tussen Helmer en zijn tweelingbroer Henk aan het eind van de puberteit verandert, is wat explicieter verwoord, maar het is nog steeds een uitdaging voor N3 om dat onder woorden te brengen. 

Vertrouwdheid met literaire procedés

 Spanning De veranderende verhouding tussen vader en zoon zorgt voor een psychologische spanning. Daarnaast vraagt de lezer zich af of Helmer in staat zal zijn om zijn leven om te gooien. Lezers met N4 en N5 zullen deze spanning kunnen waarderen. Lezers op N3 die hier overheen lezen of hier nog niet aan toe zijn, zullen dit geen spannend boek vinden, eerder saai. Leerlingen met N3 hebben soms ook moeite met het einde van het boek. Je weet niet hoe het precies afloopt, je weet alleen dat Helmer meer en meer zijn eigen identiteit ontdekt. 
  Chronologie Er wordt voortdurend gewisseld tussen de verhaallijn in het heden en flashbacks naar de jeugd van Helmer. Deze wisselingen zijn vaak niet gemarkeerd en kunnen, ook op N4, soms voor enige verwarring zorgen. 
  Verhaallijn(en) Een verhaallijn. Geen problemen te verwachten. 
  Perspectief Boven is het stil heeft een enkelvoudig vertelperspectief: een ik-verteller. Geen moeilijkheden voor lezers van N3, N4 en N5.
  Betekenis Voor leerlingen op N3 is de vraag over hoe je erachter komt wat je zelf wilt een interessante. Het boek draait voor hen ook om de vraag hoe tweelingen een eigen identiteit kunnen ontwikkelen. Dat Helmer homoseksueel is, wordt door veel lezers op N3 en misschien zelfs N4 ook niet opgemerkt.
Voor leerlingen op N4 is de verhouding tussen de vader en Helmer een grotere uitdaging. Deze verhouding verandert veel subtieler dan de verhouding tussen Henk en Helmer. Leerlingen op N5 kunnen zich focussen op de aanwezige motieven (bijvoorbeeld de bonte kraai). Ook kunnen zij reflecteren op de zelfverkozen eenzaamheid en het schuldgevoel van de hoofdpersoon. Waarom kiest Helmer voor dit leven? Waarom komt hij nooit in opstand tegen zijn vader?
Leerlingen met N5 kunnen ook de verbanden zoeken tussen Boven is het stil en Perenbomen bloeien wit, een ander boek van Gerbrand Bakker waarin een tweeling centraal staat. Tot slot kunnen leerlingen op N5 zich buigen over de vraag of Boven is het stil een existentialistische levensvisie uitdraagt.

Relevante bronnen voor docenten

   coenpeppelenbos.blogspot.nl | aantekeningen bij de roman door Coen Peppelenbos