Docenten Nederlands 15-18 | niveau 4 | De avond is ongemak
Introductie
Marieke Lucas Rijneveld (1991) studeerde een jaar Nederlands, maar stapte al snel over op het schrijven. Inmiddels verdeelt ze haar tijd tussen het schrijven en het werken op een melkveebedrijf.
De avond is ongemak (2018) is haar eerste roman, waar ze vier jaar over gedaan heeft. Tijdens het werken aan dit boek ontstond de dichtbundel Kalfsvlies (2015); hiervoor kreeg ze de C. Buddingh'-prijs 2016 (voor het beste poëziedebuut van het jaar). In verschillende van deze (proza)gedichten zien we elementen die ook in de roman voorkomen. Door de Volkskrant werd Rijneveld uitgeroepen tot literair talent van 2016. Voorlopig hoogtepunt is de bekroning van de vertaling van haar roman, The Discomfort of Evening, met de International Booker Prize (2020); het is voor het eerst dat een Nederlandse roman deze prestigieuze prijs krijgt. Rijneveld: ‘Ik ben zo trots als een koe met zeven uiers!’
Het werk van Rijneveld is tot op zekere hoogte autobiografisch.
Inhoud
De avond is ongemak is het schrijnende verhaal van een gereformeerd boerengezin dat wordt getroffen door de dood van een kind: vlak voor Kerst verdrinkt de oudste zoon Matthies tijdens het schaatsen. Door de ogen van de ik-figuur (een tienjarig meisje dat 'Jas' wordt genoemd, naar haar onafscheidelijke bovenkleding), die zich ophoudt in het niemandsland tussen kindertijd en volwassenheid, zien we hoe de familieleden elk op hun eigen manier omgaan met het verlies. Vader en moeder zijn volledig verlamd door verdriet en hebben niet door hoe Jas en haar zusje Hanna en haar broer Obbe ondertussen langzaam ontsporen.
Onder leiding van Obbe ondernemen de zusjes morbide experimenten met dieren, en Hanna en Jas dromen hartstochtelijk van een redder, een man als Boudewijn de Groot, iemand die hen mee kan nemen naar de overkant. De kans dat ze ‘Het Plan’ ooit zullen uitvoeren slinkt, al neemt Jas haar zusje uiteindelijk wel mee naar het water, waar ze haar bijna laat verdrinken. De chaos en de vervreemding nemen toe, de dood is voelbaar aanwezig, en de offers die gebracht moeten worden krijgen een steeds grimmiger karakter. Ten slotte kondigt de vader aan dat hij Jas haar beschermende jas zal uitdoen – maar Jas wacht de onthulling niet af.
Moeilijkheid
Deze roman is niet zozeer ingewikkeld, maar wel behoorlijk zwaar. De thematische ingrediënten – dood, schuld, angst, een zwaar geloof, grensoverschrijdende experimenten met dieren en met seksualiteit, de zoektocht naar de eigen identiteit, isolement, gebrek aan communicatie binnen het gezin – zorgen voor een beklemmende sfeer. De hoofdpersoon in het verhaal is een vreemd kind met een mateloze fantasie; ze probeert haar angsten te beheersen met dwangmatig gedrag. De ik-verteller beschrijft alles, bij vlagen in een stream of consciousness, met een overdaad aan metaforen en Bijbelse verwijzingen; daardoor is lang niet altijd meteen duidelijk wat er bedoeld wordt. De lange zinnen, die soms ontsporen, kunnen vooral N3-lezers voor problemen stellen. De lezer moet dus wel wat moeite doen om dit boek (uit) te lezen en hij moet ook tegen een stootje kunnen.
Didactische en letterkundige analyse
|
Dimensies |
Indicatoren |
Toelichting | complicerende factoren |
|
Algemene vereisten |
Bereidheid |
De lezer moet zich willen overgeven aan een wat merkwaardige verteller, die hem haar benauwende wereld intrekt. Hij moet zich openstellen voor haar vreemde ideeën en fantasieën. Bovendien moet hij de nodige gruwelijkheid kunnen verdragen. |
|
|
Interesses |
Wie geïnteresseerd is in psychologie, en wie graag leest over thema’s als beginnende seksualiteit, dood, rouw, schuld en geloof, heeft hier een rijk gevuld boek in handen. |
|
|
Algemene kennis |
Geen bijzondere voorkennis vereist. |
|
|
Specifieke literaire en culturele kennis |
Kennis van de Bijbel is handig. Begrip van beeldspraak ook. |
|
Vertrouwdheid met literaire stijl |
Vocabulaire |
Niet ingewikkeld. |
|
|
Zinsconstructies |
Soms lange zinnen, met ingebedde bijzinnen, waarin de lezer verstrikt kan raken. Dat kan voor minder ervaren lezers lastig zijn. |
|
|
Stijl |
De stijl kan m.n. voor N3-lezers moeilijk zijn. Het verhaal wordt allesbehalve rechtlijnig verteld. Dat kan, in combinatie met de Bijbelse verwijzingen en de overdaad aan metaforen, zeker de N3-lezer het flink lastig maken. |
|
Vertrouwdheid met literaire personages |
Karakters |
De hoofdpersoon, Jas, is een meisje van 10-12 jaar. Zij is ook de verteller. Je leert haar goed kennen, en ziet alles door haar ogen. Het is wel een vreemd kind, met erg veel fantasie, en gedachten die niet altijd goed bij haar leeftijd passen. De andere personages zijn duidelijk. |
|
|
Aantal karakters |
Geen probleem. |
|
|
Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters |
Alles gezien vanuit (en beoordeeld door) Jas. Goed te volgen. In de loop van het verhaal raakt Jas steeds meer in een isolement. Doordat ook de verhouding tussen de kinderen verhardt en ontspoort, neemt de dreiging toe. |
|
Vertrouwdheid met literaire procedés |
Spanning |
Het boek moet het niet hebben van wat er allemaal gebeurt; sommigen zullen zeggen dat dit boek te weinig spanning en voortgang kent. Maar psychologische spanning is er volop. De actiespanning die er is komt voort uit dreiging. |
|
|
Chronologie |
Het korte eerste deel speelt zich af in het jaar 2000, de andere twee delen anderhalf jaar later. Het verhaal wordt chronologisch verteld. |
|
|
Verhaallijn(en) |
Eén verhaallijn. |
|
|
Perspectief |
Alles gezien vanuit (en beoordeeld door) Jas, die ook de verteller is. |
|
|
Betekenis |
De N3-lezer zal zich vooral richten op de vreemde personages, hun onderlinge verhoudingen en de gevoelens en gedachten van de hoofdpersoon. Lezers op N4 en N5 zullen dieper afdalen in de psychologische processen en reflecteren op zingevingsvragen. |
|
Relevante bronnen voor docenten |
|
Interview in Trouw in het format van de Tien geboden (Arjan Visser) Bespreking in NRC (Thomas de Veen) |
|
Externe leestips |
|
Jan Wolkers, Een roos van vlees (1963) |
|
Auteur docentinfo |
|
Pieter Waalewijn |