Docenten Nederlands 15-18 | niveau 4 | De donkere kamer van Damokles
Introductie
Op 1 september 2011 was het negentig jaar geleden dat de schrijver Willem Frederik Hermans werd geboren. Tot zijn bekendste boeken horen De tranen der acacia's, Ik heb altijd gelijk, De donkere kamer van Damokles en Nooit meer slapen. Op deze site staan vijf titels (N4-N6) van zijn hand.
Hermans was niet alleen een van de belangrijkste Nederlandse schrijvers van na de Tweede Wereldoorlog (één van de zgn. Grote Drie), maar hij was ook de meest gevreesde polemist van zijn tijd. Zijn invloed strekte zich bovendien uit tot ver buiten het domein van de literatuur. Ruim twintig jaar na zijn dood staan de persoon en de werken van Willem Frederik Hermans nog steeds volop in de belangstelling. Sinds 2005 verschijnen in een monumentale reeks zijn Volledige Werken.
Bron: kb.nl
Inhoud
'Nog nooit hadden ogen hem aangekeken op zo'n manier, behalve als hij zichzelf in de spiegel zag.' In 1958 verscheen De donkere kamer van Damokles, waarin hoofdpersoon Henri Osewoudt een sigarenwinkeltje drijft. Er komt een man de winkel binnen die Dorbeck blijkt te heten en als twee druppels water op Osewoudt lijkt. Dorbeck vraagt Osewoudt een fotorolletje te ontwikkelen. Dorbeck lijkt voor het verzet te werken en de schuchtere Osewoudt neemt steeds meer klusjes van Dorbeck op zich. Aan het einde van de oorlog wordt Osewoudt gearresteerd omdat Dorbeck wordt gezocht als collaborateur, en de geallieerden Osewoudt voor hem aanzien. Het blijkt voor Osewoudt onmogelijk om het bestaan van Dorbeck aan te tonen, maar voor de lezer is dat evenzeer onmogelijk. De literaire misleiding die Hermans in deze spannende thriller toepast, is zo sterk dat het vrijwel onmogelijk is om terug te bladeren om te kijken hoe het nu eigenlijk zit. De donkere kamer van Damokles werd van links tot rechts geprezen en in vele talen vertaald. In 1963 werd het boek verfilmd door Fons Rademakers.
Bron: kb.nl
Moeilijkheid
Hoewel De donkere kamer van Damokles een zeer complexe roman is, wordt het boek over het algemeen door veel scholieren met plezier gelezen - zelfs door relatief onervaren N3-lezers. Er zijn echter, afhankelijk van het niveau van de lezer, grote verschillen in de betekenis die aan het verhaal wordt toegekend. Een N3-lezer leest De donkere kamer als een spannende oorlogsroman en wordt door de spannende gebeurtenissen uitgenodigd om door te lezen. N5- en in mindere mate ook N4-lezers zullen daarnaast ook oog hebben voor de zeer geraffineerde structuur van het boek en de kentheoretische kwestie die het aansnijdt. Bovendien zullen N5-lezers, meer dan N4-lezers, zich uitgedaagd voelen om zich te verdiepen in Hermans' wereldbeeld en de wijze waarop dit in zijn werk gestalte krijgt.
In verband met de campagne Nederland leest, die in 2012 draaide om De donkere kamer van Damokles, hebben wij voor elk niveau vijf opdrachten ontwikkeld.
Dimensies |
Indicatoren |
Toelichting | complicerende factoren |
Algemene vereisten |
Bereidheid | De donkere kamer van Damokles lijkt een grote bereidheid van de lezer te vragen doordat het een dik (334 pagina's) en complex boek is. De spannende gebeurtenissen en de beschrijvingen van oorlogshandelingen maken het boek echter dermate spannend, dat zelfs N3-lezers in staat zijn het boek niet alleen uit te lezen, maar het ook de moeite waard te vinden. |
| Interesses | Leerlingen met een uitgesproken interesse in boeken die over de oorlog gaan, zullen dit boek met plezier lezen. Naarmate het niveau van de lezer hoger is, neemt het belang van deze voorkeur af. Voor een N5-lezer zullen de meer filosofische aspecten van de roman zwaarder wegen. | |
| Algemene kennis | De donkere kamer van Damokles doet over het algemeen geen beroep op algemene kennis waarover een gemiddelde bovenbouwleerling niet beschikt. De uitdaging zit meer in het herkennen van het belang van bepaalde details (bijvoorbeeld het analoge proces van foto's ontwikkelen en afdrukken). De leerling moet bereid zijn zich hierin te verdiepen. | |
| Specifieke literaire en culturele kennis | Het boek heeft een onbetrouwbare verteller. De lezer hoeft echter niet over specifieke kennis dienaangaande te beschikken - hij merkt vanzelf hoe het zit. | |
Vertrouwdheid met literaire stijl |
Vocabulaire | Het vocabulaire vormt geen probleem voor N3-lezers. |
| Zinsconstructies | De zinnen zijn over het algemeen kort en gemakkelijk te begrijpen. | |
| Stijl | De stijl van deze roman is precies, sober, registrerend, zakelijk, gereserveerd. Geen probleem voor de N3-lezer, al zal de ironie waarvan Hermans zich óók bedient hem waarschijnlijk grotendeels ontgaan. De N4- en zeker de N5-lezer zal dat wel opmerken en waarderen. | |
Vertrouwdheid met literaire karakters |
Karakters | De hoofdpersoon is Henri Osewoudt. Dorbeck is de belangrijkste bijfiguur. Door het onbetrouwbare perspectief blijft zijn status (bestaat hij eigenlijk wel?) het hele verhaal problematisch. Andere interessante bijfiguren zijn onder andere oom Bart, pater Beer en de jonge SS'er in de gevangenis. |
| Aantal karakters | Er komt een aantal personages voor die een 'tijdelijke rol' spelen in het verhaal; ze duiken op en verdwijnen weer. Ze zijn echter niet zo talrijk dat de lezer het overzicht kwijtraakt. Ook een enigszins ervaren N3-lezer is in staat om een onderscheid te maken tussen deze voorbijgangers en de personages met een meer substantiële rol. | |
| Ontwikkeling van karakters | Osewoudt is een complex personage. Het zal voor de gemiddelde N3- en N4-lezer best een opgave zijn om hem te volgen. Een meer ervaren N4- en N5-lezer zal snel een verband zien tussen de entree van Dorbeck en Osewoudts gevoelens van minderwaardigheid. Deze lezer zal de keuzes die Dorbeck maakt, kunnen verklaren vanuit zijn psychologie. Een N3-lezer zal daar meer moeite mee hebben of zich niet eens afvragen waarom Osewoudt doet wat hij doet. | |
Vertrouwdheid met literaire procedés |
Spanning | Er komen redelijk veel spannende gebeurtenissen voor in De donkere kamer van Damokles. Het tempo ligt vrij hoog, doordat er veel gebeurtenissen beschreven worden en er veel gebruik gemaakt wordt van de directe rede. Uitgebreide bespiegelingen en beschrijvingen van gevoelens komen nauwelijks voor. Zeker N3-lezers vinden dat prettig. |
| Chronologie | Het verhaal wordt grotendeels chronologisch verteld, al komen er wel grote tijdsprongen voor. Geen probleem voor de N3-lezer. | |
| Verhaallijn(en) | Er is maar één verhaallijn. Geen probleem. | |
| Perspectief | Er is sprake van een onbetrouwbaar personaal perspectief vanuit Henri Osewoudt. Daardoor blijft de lezer in het ongewisse over het wel of niet bestaan van Dorbeck, wat natuurlijk ook precies de bedoeling is. Een N3-lezer zal opmerken dat het perspectief onbetrouwbaar is, maar zal dit mogelijk onbevredigend vinden. N4- en N5-lezers zullen dit literaire spel met de lezer waarderen. | |
| Betekenis | Er zijn weinig romans waar zo veel over geschreven is als De donkere kamer van Damokles. Toch kunnen ook de (N3-)lezers die alle discussie aan zich voorbij laten gaan, best een adequate betekenis aan de roman toekennen. Zo zal bijvoorbeeld het verklaren van de titel en het herkennen en duiden van een aantal motieven (spiegel, fotografie, dubbelganger) hen niet voor onoverkomelijke problemen stellen. Het kan wel nodig zijn om deze leerling even de juiste richting te wijzen. N4- en N5-lezers kunnen het zonder hulp en zullen al gauw een stap verder zetten en zich richten op vragen die het boek opwerpt, bijvoorbeeld over de kenbaarheid van de werkelijkheid en Hermans' nihilisme. Het bestuderen van secundaire literatuur is hierbij noodzakelijk. | |
Relevante bronnen voor docenten |
literatuurgeschiedenis.nl | 'De donkere kamer van Damokles' literatuurgeschiedenis.nl | 'W.F. Hermans' kb.nl | beknopte informatie over leven en werk van de schrijver willemfrederikhermans.nl | zeer volledige website over de schrijver Wilbert Smulders', 'Willem Frederik Hermans: De donkere kamer van Damokles', in: Lexicon van literaire werken. Groningen, Noordhoff, 1989 |