Docenten Nederlands 15-18 | niveau 4 | De onzichtbaren

Introductie
Frank Nellen (1982) debuteerde in 2019 met Land van dadels en prinsen. Het boek vertelt over de vriendschap en avonturen van twee Parijse jongens met verschillende culturele achtergronden. De roman kreeg positieve recensies maar niet erg veel aandacht. Nellens tweede roman De onzichtbaren, die zich geheel in Oekraïne afspeelt, bereikte een groot publiek en stond op de shortlist van de Libris Literatuur Prijs 2024. In het dagelijks leven is Nellen fiscalist en universitair docent aan de Universiteit Maastricht. Hij verdeelt zijn tijd tussen ‘werk’ en ‘schrijven’. Als jurist is hij gebonden aan ‘de letter van de wet’, in het schrijven voelt hij maximale vrijheid. Zo lopen in De onzichtbaren historische en verzonnen verhaalonderdelen door elkaar. Recensenten roemen Nellens vertelvaardigheid, een eigenschap die de lezer terugziet in de centrale figuur in de roman: Pavel Oleksandrovitsj Dorosjenko.

Inhoud
Het is 1994, drie jaar na de onafhankelijkheidsverklaring van Oekraïne. Ergens in de hoofdstad Kyiv luistert Dani, een uitgebluste bijna-veertiger, elke nacht naar praatprogramma’s op de radio. Opeens hoort hij iemand een verhaal vertellen. Hij herkent onmiddellijk de stem van zijn jeugdvriend Pavel. Dani besluit: ‘Ik moet hem vinden.’
De roman springt terug naar de vroege jaren zeventig. Dani groeit op in een plattelandsdorp in Oekraïne, destijds een deelrepubliek van de socialistische Sovjet-Unie. Het leven in het dorp kenmerkt zich door verveling, vooral tijdens de lange, ijskoude wintermaanden. Dan verschijnt plots de mysterieuze Pavel in het dorp: een wees met een onduidelijke achtergrond en maar één oog. De ongrijpbare Pavel is in alles anders dan Dani en zijn vriendjes: Pavel leest lastige boeken, Pavel vertelt indringende verhalen en Pavel trotseert het schrikbewind van de onderwijzeres van de klas, die haar leerlingen – behalve Pavel – kleineert vanwege hun vermeende onnozelheid.
Dani leert Pavel ook kennen als fervent aanhanger van het socialisme. Als Pavel zeventien is, verdwijnt hij uit het dorp om in Kyiv te gaan studeren. Dani valt terug in het eentonige leven. Na zijn schooljaren is hij werknemer in een lampenfabriek. Het gebied rond Dani’s geboortedorp wordt in 1986 zwaar getroffen door ‘een natuurramp’, wat een kernramp blijkt te zijn. De dorpsbewoners krijgen van de overheid nauwelijks informatie. Wel moet het hele dorp ontruimd worden en het wordt voorgoed van de buitenwereld afgesloten. Dani komt in Kyiv terecht, doet overdag onbenullig werk en brengt zijn avonden in de bibliotheek door. Eind jaren tachtig, een roerige periode, ziet hij daar Pavel als die een gloedvolle toespraak houdt. Tegen Lenin, tegen het socialisme, tegen de dictatuur van het proletariaat. Daarna verdwijnt Pavel uit Dani’s leven. Tot die avond van de radio-uitzending in 1994. Dani begint meteen een avontuurlijke zoektocht naar zijn jeugdvriend. De queeste moet hem duidelijk maken waardoor Pavel zijn geloof in het socialisme is kwijtgeraakt.

Moeilijkheid
Dit is een prettig leesbare roman waarin de verhalen nadrukkelijk voorop staan. De auteur is opvallend afwezig: geen geëxperimenteer met vormen, vertelperspectieven of verhaallijnen. De lezer kan zich eenvoudig laten meevoeren in de jeugdervaringen van Dani en de opmerkelijke geschiedenissen die Pavel vertelt. De enige hordes die lezers moeten nemen, zijn de niet-strikte chronologie en de filosofisch getinte bespiegelingen van Dani over het socialisme en nog breder: over de zin van het bestaan. Het helpt dat de zeven delen van jaartallen zijn voorzien. Zo is uit de indeling duidelijk dat het verhaal verteld in delen één tot en met vier ‘rond’ is: het begint en eindigt in 1994. De tussenliggende delen spelen in de jaren zeventig en tachtig. Bij deel vijf begint Dani zijn zoektocht, het is dan dus weer 1994.
Ondanks de huidige media-aandacht voor Oekraïne door de oorlog met Rusland lijkt het decor van het verhaal nogal ver weg. Maar de levendige vertelwijze over universele zaken als jongensvriendschap, verveling en schoolleven maakt veel herkenbaar. Over de symboliek in het verhaal, de bespiegelingen van de hoofdpersoon en de betekenis van de roman als geheel moet de lezer wel nadenken. Vanwaar dat ene oog van Pavel of het gedeukte hoofd van Igor? Waar staat de vangst van de meerval voor? Wat is de diepere zin van Dani’s zoektocht naar zijn jeugdvriend?

Didactische en letterkundige analyse

Dimensies	Indicatoren	Toelichting \| complicerende factoren
Algemene vereisten	Bereidheid	De lezer moet zich openstellen voor de sfeer van het dorpse leven in een socialistisch land anno jaren zeventig en tachtig. Wie zich laat meevoeren door de verhalen, moet ook bereid zijn even pas op de plaats te maken om over de betekenis van de gebeurtenissen na te denken. Verder is het wel nodig dat een lezer vrij abstracte passages met soms uitvoerige bespiegelingen kan waarderen. Niet elke lezer zal daartoe in staat zijn. Maar de verteltrant en het verteltempo maken het boek aantrekkelijk voor verschillende niveaus.
	Interesses	Via de beschrijving van de ogenschijnlijk alledaagse dingen krijgt de lezer een exemplarisch beeld van het plattelandsleven in de voormalige Sovjet-Unie. Enige belangstelling voor ‘het socialistische experiment’ met alle uitwassen alsook voor de manier waarop de Unie ten onder ging, is wel nodig. Het kan ook zijn dat die interesse gewekt wordt tijdens het lezen van de roman. Aanvullende informatie over een en ander is snel gevonden.
	Algemene kennis	Kennis van historische gebeurtenissen in Oost-Europa in de jaren zeventig en tachtig – zoals de kernramp in Tsjernobyl in april 1986 en de val van de Berlijnse Muur in november 1989 – is nodig om belangrijke verhaalelementen goed te kunnen plaatsen. Als zulke kennis niet aanwezig is, moet de lezer die historische informatie opzoeken. Overigens gaat de auteur zelf ook in op deze scharnierpunten in de geschiedenis, al noemt hij bijvoorbeeld nergens de naam ‘Tsjernobyl’. Voor andere historische verwijzingen geldt eveneens dat ‘even nazoeken’ veel kan verhelderen. Tot slot is het wel prettig als de lezer enigszins weet wat het socialistische systeem van de Sovjet-Unie inhield. De beknopte woorden- en namenlijst achterin het boek helpt zeker ook.
	Specifieke literaire en culturele kennis	Het boek bevat nogal wat literaire ‘topoi’. Het is handig als de lezer daar oog voor heeft en begrijpt welke plaats die in de roman innemen. Anderzijds biedt dit de mogelijkheid om zich in ‘topoi’ te verdiepen (opdracht N5). Verder komen er in het verhaal ook directe verwijzingen voor naar literatuur en andere kunstvormen, en indirect naar de Bijbel. Een belemmering vormt dat alles niet, anderzijds kan de lezer die zulke verwijzingen nader onderzoekt, de roman misschien nog beter waarderen. Hier geldt weer: achtergrondinformatie valt gemakkelijk op te zoeken.
Vertrouwdheid met literaire stijl	Vocabulaire	Het taalgebruik van Nellen is helder en stijlvol maar niet overdreven literair. Er komen nogal wat Russische begrippen in de verschillende delen voor; die staan verklaard in de woordenlijst achterin het boek.
	Zinsconstructies	Soms wat langere zinnen, maar in het algemeen zijn de zinnen goed te volgen. Vooral in de verhalen die Pavel vertelt, rijgen de zinnen zich soepel aaneen.
	Stijl	Nellen heeft een fijne hand van schrijven. Zijn stijl is nergens opgesmukt en toch steeds smakelijk voor fijnproevers door de trefzekere beelden. Je leest soepel door de hoofdstukken heen, al vraagt de inhoud aandacht en soms even rust om zaken te overdenken. Sterk zijn de stereotypen die Nellen neerzet, zoals die van de roddelzieke mevrouw Chovnik; zij kan verhalen enorm aandikken: ‘In haar hoofd werd een griepje een dodelijke plaag, een knipoog een affaire met dramatische afloop.’ De schets van het schrikbewind van schooljuf Kravets is herkenbaar en hilarisch. Treffend tekent Nellen de verstikkende verveling van het fabriekswerk.
Vertrouwdheid met literaire personages	Karakters	De karakters zijn glashelder: Dani als ik-verteller, Igor als de ‘brave borst’ met primaire gevoelens en beperkte capaciteiten, Pavel als de spil van het verhaal. Hij is uiterlijk en in gedrag uitzonderlijk. De andere personages zijn allen bijfiguren, zoals de dorpsgenoten, de vrouw van Dani, de onderdirecteur van de lampenfabriek en de geliefde van Pavel.
	Aantal karakters	Overzichtelijk, geen enkel probleem.
	Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters	In het eerste deel valt op hoe de nieuwkomer eerst argwanend bejegend wordt maar allengs en vrij onopgemerkt ‘aanhang’ krijgt. Dani bewondert hem, zeker nadat Pavel een wraakactie achterwege laat als Dani hem een pak slaag gegeven heeft. De belangrijkste ontwikkeling doet zich in de latere delen bij Pavel voor. Hij is eerst overtuigd socialist, maar bij zijn promotieonderzoek ervaart hij steeds meer inperkingen: hij kan niet vrijuit opschrijven wat hij wil. Daarnaast openen ‘de verhalen’ – dat zijn de verhalen van mensen die onder het systeem lijden – zijn ogen, waardoor hij radicaal verandert en het hele systeem neersabelt in een toespraak.
Vertrouwdheid met literaire procedés	Spanning	Niet elke lezer zal het zo ervaren, maar er zit op verschillende niveaus spanning in het verhaal. Wie is die Pavel eigenlijk? Hoe loopt het met Dani af? Vanaf het vijfde deel gaat het om de zoektocht van Dani en de concrete vraag: waar hangt Pavel uit? Hoe regelt hij die radio-uitzendingen en wat wil hij daarmee? Deel zes en zeven leiden naar een verrassende, surrealistische ontknoping.
	Chronologie	Het verhaal maakt een cirkelbeweging en biedt daarna een spannend staartstuk. We beginnen in 1994; via de verschillende episoden in vijf delen – vanaf 1971 – komen we weer op het startpunt uit: Metallurgenstraat, 1994. Dan begint de zoektocht van Dani die zich uitstrekt over enkele weken en over het land van zijn jeugd. Er zijn in een paar delen verwijzingen naar vroeger, maar wie de boven geschetste chronologie in de gaten houdt en enigszins alert is, raakt niet verdwaald in de tijd.
	Verhaallijn(en)	Het leven van Dani vanaf 1971 tot 1994 is de goed te volgen hoofdlijn. Daaraan raken episoden met historische gebeurtenissen én het leven van Pavel. In 1971-1972 is dat een opmerkelijk gemeenschappelijk schooljaar van Dani, Igor en Pavel. In 1989 is het de toespraak van Pavel die Dani toevallig bijwoont. En in 1994 is het de queeste en de ontmoeting met Pavel in Kamp 451. Los van de historische gebeurtenissen is er geen sprake van een andere verhaallijn.
	Perspectief	Het perspectief ligt geheel bij Dani. Geen probleem.
	Betekenis	De lezer die uitsluitend op verhaalniveau blijft, heeft een fijn boek in handen, maar mist de diepere lagen. Onmiskenbaar heeft de schets van het Sovjet-systeem en de radicale verandering van Pavel een betekenis die verder reikt dan de historische gebeurtenissen. Aan het verhaal ligt de vraag ten grondslag: hoe kan zo’n ‘ontmenselijkend’ systeem lange tijd in stand blijven en uiteindelijk toch ten onder gaan? Welke rol spelen gewone mensen daarin? Zijn daar lessen uit te leren voor het heden? In verband daarmee is er de meer persoonlijke vraag naar het wezen van iemand als Pavel. Hij is een hartstochtelijk aanhanger en tóch beleeft hij een totale ommekeer in zijn denken. Hoe kan dat? Is hij een voorbeeld van iemand die hoe dan ook onafhankelijk en eigenzinnig denkt en oordeelt? Is daarmee élk totalitair systeem uiteindelijk gedoemd te mislukken, omdat er naast onzichtbaren ook zichtbare mensen zijn? Zo roept het verhaal meer fundamentele vragen op waar lezers (vanaf N3 of N4) zichzelf mee zouden moeten confronteren.
Relevante bronnen voor docenten		De schrijver beantwoordt vragen van lezers voor de Volkskrant Leesclub. Materiaal bij deze roman van LessonUp.
Externe leestips		Frank Westerman, Ingenieurs van de ziel Willem G. van Maanen, De onrustzaaier Jos Vandeloo, Het gevaar
Auteur docentinfo		Jan Erik Grezel