Docenten Nederlands 15-18 | niveau 4 | De opgang

Introductie
Stefan Hertmans (1951) heeft een indrukwekkend omvangrijk oeuvre. Hij publiceerde diverse verhalen, romans, essays, theaterstukken en dichtbundels, waarmee hij internationale bekendheid heeft verworven. Zijn werk leverde hem verschillende prijzen en nominaties op. Zijn romans Oorlog en terpentijn en De bekeerlinge zijn ook op deze site te vinden, bij niveau 5. Samen met deze twee wordt De opgang wel als een drieluik beschouwd, door de combinatie van verbeelding en historische gebeurtenissen. Voor zijn gehele oeuvre ontving Hertmans in 2019 de Constantijn Huygensprijs.
Hertmans doceerde kunstfilosofie aan het Stedelijk Secundair Kunstinstituut en de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Gent. Ook leidde hij daar langere tijd het Studium Generale. Hij heeft vele lezingen gegeven aan belangrijke universiteiten, zoals de Sorbonne, universiteiten van Wenen en Mexico City, Library of Congress in Washington en het Londense University College. Daarnaast werkte hij mee aan verschillende literaire tijdschriften, zoals Raster, De Gids, De Revisor en Poëziekrant.

Inhoud
De schrijver Hertmans komt erachter dat het herenhuis aan de Drongenhof, in de Gentse wijk Patershol, waarin hij jarenlang heeft gewoond, in de jaren daarvoor werd bewoond door een voormalige SS-man. Deze ontdekking leidt tot een uitgebreid onderzoek naar deze omstreden figuur, Willem Verhulst, en zijn gezin. Het boek heeft meerdere verhaallijnen: die in het verleden van de auteur, waarin hij door notaris wordt rondgeleid door het pand, op het moment dat de auteur het huis wil kopen; die van auteur in een later stadium, als hij onderzoek gaat doen naar het verleden van Willem Verhulst; die van Willem Verhulst zelf, door middel van allerlei feitelijke documenten, waaronder enkele brieven, maar ook door middel van een fictieve benadering van Willems leven, waarin belangrijke gebeurtenissen uit zijn leven worden naverteld. Via deze verhaallijnen probeert Hertmans vat te krijgen op deze mens en zijn verleden.

Moeilijkheid
Deze roman leest best vlot. Dat komt doordat er veel afwisseling is in verschillende soorten teksten en zelfs afbeeldingen. Er zijn namelijk verschillende verhaallijnen, maar ook verschillende typen teksten, zoals brieven, gedichten, dagboekfragmenten, foto’s en getuigenverslagen. De moeilijkheid zit niet zozeer in het volgen of uit elkaar houden van deze verhaallijnen, want die zijn vrij duidelijk gescheiden, maar eerder in de achterliggende symboliek. Zo staan er diverse intertekstuele verwijzingen en motto’s in het werk, zoals het motto aan het begin - een regel van Alessandro Baricco uit De barbaren - en verderop een uit Dantes La Divina Comedia. Als je die verwijzingen negeert, mis je een diepere laag van het verhaal. Dan nog kun je het boek prima lezen, maar op een eenvoudiger niveau. De rondgang door het huis met de notaris neemt mythische proporties aan op het moment dat je Dante erbij betrekt. Om die betekenis eruit te halen, moet je belezen zijn, óf achtergrondinformatie opzoeken over dit werk uit de wereldliteratuur. Dan roept het boek ineens vragen op over de ondergang van onze cultuur, over goed en kwaad als diepgewortelde elementen in ons wezen.

Didactische en letterkundige analyse

Dimensies	Indicatoren	Toelichting \| complicerende factoren
Algemene vereisten	Bereidheid	Als de lezer niet bereid is zelf ook nog wat onderzoek te doen naar de verwijzingen die in de tekst worden gegeven, mist hij diepere lagen van het werk, maar kan hij het werk dan toch nog op een eenvoudiger niveau goed begrijpen en waarderen.
	Interesses	Het boek is bijzonder interessant voor de lezers die geïnteresseerd zijn in geschiedenis, maatschappelijke vraagstukken, maar ook in ethische kwesties als ‘goed en fout in de oorlog’ of het onderscheid tussen feit en fictie. Ook is het boek interessant vanwege de bijzondere structuur met verschillende typen teksten.
	Algemene kennis	Geen bijzondere voorkennis vereist, behalve wellicht basiskennis over de Tweede Wereldoorlog. Het is wel goed om te bedenken dat de oorlog in België een ander karakter had dan in Nederland. Toch voorziet de roman zelf voldoende in de benodigde informatie.
	Specifieke literaire en culturele kennis	Het boek nodigt uit om deze specifieke kennis op te doen door expliciete verwijzingen naar andere teksten. Zonder die kennis is het boek prima te lezen, maar mis je een diepere laag.
Vertrouwdheid met literaire stijl	Vocabulaire	Hertmans gebruikt diverse taalregisters: Vlaams, dialect, Duits, maar ook afwisselend ‘officiële’ taal en een wat huiselijker variant.
	Zinsconstructies	Een afwisseling van enkelvoudige en niet al te ingewikkelde samengestelde zinnen.
	Stijl	Hertmans heeft een bijzondere stijl, door de afwisseling van taalregisters (zie vocabulaire). Daardoor is zijn stijl levendig. Er komen niet veel dialogen voor in het werk. Grote delen zijn achteraf verteld, in de verleden tijd. De fictieve delen over Willem juist in de tegenwoordige tijd, waardoor de geschiedenis even ‘tot leven’ komt. De verteller behoudt een intellectuele afstand tot de kwestie: hij is betrokken, maar niet persoonlijk geraakt.
Vertrouwdheid met literaire personages	Karakters	Twee personen zijn heel belangrijk: de auteur en Willem Verhulst. Het grootste deel ligt het perspectief bij de auteur die vat wil krijgen op Willem. In de delen over Willem is er een auctoriale vertelinstantie (wellicht ook Hertmans zelf?) die afwisselend over Willem en zijn gezinsleden, belangrijke bijpersonen, vertelt. Mientje is daarbij de belangrijkste bijpersoon, misschien zelfs even belangrijk als Willem.
	Aantal karakters	Geen probleem.
	Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters	De ontwikkeling van de twee hoofdkarakters is in feite waar het om draait in dit boek. De auteur doet onderzoek en raakt daarbij zo verwikkeld in lastige vraagstukken over het verleden, dat hij ook aan zichzelf gaat twijfelen. Tegelijkertijd volg je Willem van dichtbij, waardoor je ook zijn afwegingen enigszins kunt invoelen. Dat zorgt ervoor dat je misschien nog steeds geen sympathie voor deze voormalige SS’er kunt opbrengen, maar toch wel enige mate van begrip. De positie van beide karakters raakt aan het wankelen. Ook de verhouding tussen Willem en Mientje en de ontwikkeling daarvan is van belang, omdat tussen hun politieke ideeën een groot spanningsveld bestaat.
Vertrouwdheid met literaire procedés	Spanning	Door de afwisseling van verhaallijnen behoudt het boek ook enige spanning. Je blijft nieuwsgierig naar de rondgang door het huis met de notaris, naar wat Hertmans nog meer gaat ontdekken over Verhulst, en ook naar de ontwikkeling van het huwelijk tussen Willem en Mientje.
	Chronologie	De verhaallijnen op zichzelf lopen wel chronologisch, maar omdat de verhaallijnen zich in verschillende tijden afspelen en elkaar afwisselen, wordt de chronologie van de totale roman wel doorbroken.
	Verhaallijn(en)	Er zijn globaal drie verhaallijnen: die van Hertmans die onderzoek doet naar het leven van Willem en daarbij ook nabestaanden raadpleegt; die van Willems leven zelf; die van de rondleiding van Hertmans en de notaris door het huis. De lijnen zijn goed van elkaar te onderscheiden.
	Perspectief	Het perspectief ligt vooral bij Hertmans zelf, soms bij de brief- of dagboekschrijvers van wie fragmenten zijn opgenomen. In de fictieve delen over Willems leven is sprake van een soort auctoriale vertelinstantie, die wel heel dicht bij Hertmans zelf ligt, omdat ook daar af en toe geciteerd wordt uit feitelijke documenten.
	Betekenis	De N3-lezer zal zich vooral richten op de problemen binnen het huwelijk van Willem en Mientje, en op de vraag hoe fout Willems denkbeelden waren. De N4-lezer zal meer oog hebben voor de structuur en stijl van het werk en de verhouding tussen feit en fictie. Bovendien zijn voor de verschillende niveaus de externe verwijzingen interessant naar de teksten van Dante en Barrico.
Relevante bronnen voor docenten		Interview met Hertmans op zwijgenisgeenoptie.be. Let op: het interview is in 11 stukken geknipt; de verschillende onderwerpen kunnen via het menu linksboven bekeken worden. ‘De politieke tragedie van een Vlaams gezin’ (recensie Reinjan Mulder, op Tzum) ‘Een boek over een huis, of toch gewoon over een SS’er’ (recensie Marnix Beyen, in De reactor)
Externe leestips		Louis Ferron, Hoor mijn lied, Violetta (1982) Tom Lanoye, De draaischijf (2022)
Auteur docentinfo		Dietske van den Berg-Geerlings