Docenten Nederlands 15-18 | niveau 4 | De pelikaan

Introductie

Martin Michael Driessen (1954) begon als acteur en toneel- en operaregisseur. Hij werkte lange tijd in Duitsland. Verder vertaalde hij toneelstukken vanuit het Nederlands en het Engels in het Duits. In 1999 debuteerde hij als schrijver met Gars, later gevolgd door Vader en God (2012) en de novelle Een ware held (2013). Veel aandacht kreeg hij met zijn verhalenbundel Rivieren uit 2016, waarmee hij zowel de ECI Literatuurprijs won als De Inktaap. Na de bejubelde ‘komedie’ De pelikaan publiceerde hij Mijn eerste moord (2018) en De heilige, een schelmenroman (2019).
De eerste zin uit De pelikaan luidt: 'De kleine stad aan de Adriatische kust had ooit deel uitgemaakt van het Ottomaanse en toen van het Habsburgse rijk en behoorde nu tot Joegoslavië.' Over deze opening schreef recensent en auteur Kees ’t Hart: “Zo begin je: eerst een brede blik en dan inzoomen.” Volgens ’t Hart is de traditionele vertelkunst Driessens gereedschapskist waarmee hij geroutineerd en vakkundig omgaat.

Inhoud

Het decor is een rustig stadje aan de Adriatische kust in het voormalige Joegoslavië, thans Kroatië. De plaatselijke postbode is de boomlange en wat onhandige Adrej die nooit getrouwd is. Zijn tegenspeler is Josip Tudjman, diens huwelijk is een hel. Hij is bestuurder en conducteur van het treintje op de kabelspoorweg dat naar de top van de heuvel voert boven het stadje. De twee mannen, die elkaar aanvankelijk nauwelijks kennen, raken verknoopt in wederzijdse chantage zonder te weten dat de ander zijn financiële kwelgeest is. Als op een dag Andrej een ernstig ongeluk krijgt, wordt hij gered en verzorgd door degene die hij afperst. Schuldgevoel krijgt de overhand. Ook Josip ervaart wroeging als de oorlog met de oprukkende Serviërs het stadje bereikt en Andrej zich als held ontpopt.
Driessen speelt een fijnzinnig spel met dit verhaalgegeven en laat zien hoe dun de lijn tussen goed en kwaad kan zijn. Of hoe kwaad opeens ook goed kan lijken. Als Andrej Josip geld aanbiedt zodat hij zijn chanteur kan betalen, beseft Josip nog niet dat die 4000 dinar van hemzelf afkomstig zijn. Anders dan eerst vindt hij Andrej grootmoedig en dat verwart hem. “Je verwachtte altijd of goeds of slechts van andere mensen en het was verwarrend als ze het tegendeel deden van wat je verwachtte.” (blz. 145)

Moeilijkheid

De pelikaan is op verhaalniveau geen moeilijk boek. Hoewel de intrige ingewikkeld lijkt – bedriegers worden door elkaar bedrogen – is de plot goed te volgen. De lezers moeten oog hebben voor de alledaagse dingen die een diepere betekenis krijgen binnen de werkelijkheid van het verhaal. Dualisme speelt een grote rol in het boek. Dat is terug te vinden is in de tegenstellingen tussen de beide hoofdpersonen en hun handelingen. Het blijkt ook uit de symboliek van de kabelspoorweg en de op- en neergaande treintjes die elkaar tegenkomen. De oorlog waar het stadje niet aan ontkomt, zet de tegenstellingen tussen goed en kwaad uiteindelijk op scherp.

Didactische en letterkundige analyse

Dimensies	Indicatoren	Toelichting \| complicerende factoren
Algemene vereisten	Bereidheid	De omvang van het boek is plezierig voor wie niet erg snel leest (199 blz.). Het feit dat Driessen met zijn boek Rivieren een grote prijs heeft gewonnen, kan ook een stimulans zijn om kennis te nemen van het werk van deze schrijver.
	Interesses	Interesse in morele vraagstukken, vooral over wat goed en kwaad is, is noodzakelijk om de roman op waarde te schatten. Belangstelling voor vragen als: ‘Zou ik iemand die mij bedriegt, helpen als die in grote nood verkeert?’ kan een leidraad bij het lezen zijn.
	Algemene kennis	Enige kennis van de post-Joegoslavië-oorlog (1991-2001) helpt om de kantelende verhoudingen tussen personen in het Kroatische havenstadje te begrijpen. De lezer moet weten dat er in het voormalige Joegoslavië grote tegenstellingen bestonden tussen allerlei etnische groeperingen, zoals Serviërs, Kroaten en Slovenen, al blijken die tegenstellingen ook wel in de loop van de roman.
	Specifieke literaire en culturele kennis	Kennis van literaire symbolen en parallellie vergemakkelijkt de interpretatie van het verhaal. Een deel van de symboliek wordt goed uitgelegd. Zo komt de lezer te weten waar ‘de pelikaan’ voor staat, al kan het geen kwaad daar via internet nog wat over op te zoeken.
Vertrouwdheid met literaire stijl	Vocabulaire	Het woordgebruik is niet echt lastig. Soms komen er woorden in het verhaal voor die een leerling waarschijnlijk niet meteen begrijpt, zoals ‘de onverlaat’, ‘atavistisch’, ‘malversaties’, ‘polkadots’. In enkele gevallen is het essentieel om de betekenis van zo’n moeilijk woord te kennen, zoals ‘solvent’. Een woordenboek biedt uitkomst, ook voor lezers boven N4-niveau. Er wordt sporadisch Duits gesproken door personages. Dat is goed te volgen voor wie Duits in het pakket heeft. Met een beetje taalgevoel komen ook andere lezers er wel uit.
	Zinsconstructies	Korte, kernachtige zinnen worden afgewisseld met soms wat lastige, langere zinnen. De dialogen – in de directe rede natuurlijk – zijn levensecht en goed te volgen. In het algemeen vormen de zinsconstructies geen probleem voor lezers vanaf niveau 3.
	Stijl	Driessen schrijft zorgvuldig, haast klassiek proza. Zijn taal is beeldend, maar niet overdreven moeilijk. Naast de realistische dialogen in dagelijkse omgangstaal zijn de beschrijvingen vaak literair met rake en bijzondere beeldspraak. “Het stroompje bloed dat over zijn kin sijpelde gaf hem iets van een levensgenieter die niet eens meer de moeite nam om zijn servet te gebruiken” (blz. 52); “Andrej keek hem nu aan, onwillig, als een televisiekijkend kind dat een vraag van zijn ouders moet beantwoorden.” (blz. 174) Lezers moeten ook inzien dat de schrijver in verschillende fragmenten ironisch is, zeker in de schildering van zijn personages. Dat is voor N3- en misschien voor N4-lezers wat lastig.
Vertrouwdheid met literaire personages	Karakters	Doordat Driessen het verhaal rustig opbouwt, krijgt de lezer een goed beeld van de hoofdpersonages. Hij beschrijft hun dagelijks leven en vooral ook wat zij denken en voelen. Bijfiguren, zoals de antisemitische Schmitz of de kenau met wie Josip is getrouwd, worden zo getekend dat ze boven het niveau van de karikatuur uitkomen.
	Aantal karakters	Er zijn twee hoofdpersonages: postbode Andrej en kabeltreinbestuurder Josip. Het aantal bijfiguren blijft beperkt tot de familie van Josip, enkele stadsgenoten, Josips minnares Jana en bezoekers van het stadje en de kabelspoorweg.
	Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters	De alwetende verteller maakt de lezer deelgenoot van morele dilemma’s van de beide hoofdpersonages. Het blijkt dat de gevoelens en verhoudingen nogal eens wisselen. Beide mannen proberen te achterhalen door wie ze gechanteerd worden. Daarbij maken ze fouten. Het fraaie van het verhaal is dat de afgeperste persoon de nog niet ontmaskerde afperser kan ophemelen. De oorlog doet ook veel veranderen. Binnen vriendenclubs en families ontstaat verwijdering en vijandschap.
Vertrouwdheid met literaire procedés	Spanning	Het wederzijds bedrog van Andrej en Josip zorgt voor de spanning in het verhaal. De omzichtigheid waarmee beide mannen hun chantage uitvoeren, voedt die spanning. Zal een van hen of zullen beiden erachter komen hoe de vork in de steel zit? En welke consequenties verbinden ze daaraan?
	Chronologie	Het verhaal wordt chronologisch verteld. Wel is er een cruciale passage met herinneringen van Josip aan gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog. Maar dat onderdeel is prima in het verhaal in te passen.
	Verhaallijn(en)	De verhaallijnen in het boek zijn goed te volgen. De hoofdlijn wordt gevormd door de relatie tussen Andrej en Josip die elkaar aanvankelijk niet goed kennen. Ze raken verstrikt in de chantage over en weer, zonder dat van elkaar te weten. Gaandeweg ontstaat er een soort vriendschap, maar die wordt natuurlijk zwaar op de proef gesteld. Alle gebeurtenissen in het verhaal zijn ondergeschikt aan de ontwikkeling van die lijn, zoals de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog, de familierelaties, de affaire met Jana en de naderende oorlog met de Serviërs.
	Perspectief	Er is een alwetende verteller. Die kruipt in het hoofd van de beide hoofdpersonages waardoor de lezer het perspectief van Andrej of Josip ervaart en op de hoogte is van zijn gedachten. Ook andere personages leren we kennen door de alwetende verteller. Er is zelfs een passage waarin lezers beleven hoe hond Laika de wereld ziet en wat zij denkt.
	Betekenis	In deze roman draait het om ‘goed en slecht’, maar vooral om alles wat daar tussenin zit. Bovendien wisselt het goede en het slechte nogal eens: wat eerst goed leek, blijkt slecht te zijn en andersom, door wisselende omstandigheden. Er zijn daarbij morele oordelen aan de orde en die bepalen ook het gedrag van personages dat misschien meer geleid wordt door pragmatisme en opportunisme dan door principes. Andrej vindt het enerzijds onvergeeflijk dat Josip zijn vrouw bedriegt, ook al is zij een harpij. Anderzijds schroomt hij niet om Josip te chanteren door te dreigen de affaire bekend te maken. Er zijn meer oordelen: het mannenclubje uit het café spreekt duidelijk afkeuring uit over het antisemitisme van de oude Schmitz. De dilemma’s die de personen in het verhaal hebben, zijn voor lezers van alle niveaus interessant, maar voor N3-lezers is het boek in dit opzicht pittig. Vooral N4- en N5-lezers zal de symboliek die in het verhaal zit, aanspreken. De dieperliggende betekenis van het verhaal wordt helder door wat er over ‘de pelikaan’ wordt verteld en hoe deze vogel als symbool wordt gebruikt.
Relevante bronnen voor docenten		Bespreking op literairnederland.nl Website van de auteur
Externe leestips		Geert Mak, In Europa Martin Michael Driessen, Rivieren
Auteur docentinfo		Jan Erik Grezel