Docenten Nederlands 15-18

Introductie

Willem Frederik Hermans (1921-1995) was een van Nederlands meest gevierde auteurs. Samen met Harry Mulisch en Gerard Reve werd hij beschouwd als 'de Grote Drie' van de na-oorlogse Nederlandse literatuur. Onomstreden als persoon was hij echter niet. Hij had regelmatig ruzie met collega-auteurs, recensenten, wetenschappers en politici; naast schrijver van romans, verhalen en gedichten was hij een groot polemist.
Zijn romans en verhalen zijn sterk beïnvloed door het surrealisme en het existentialisme, en door zijn eigen misantropisch wereldbeeld. Hij schreef romans met de Tweede Wereldoorlog als decor, romans over de wetenschappelijke wereld, experimentele romans en - vooral in zijn laatste jaren - contemporaine romans. Van al deze boeken zijn, naast Nooit meer slapen, ook De donkere kamer van Damocles (N4), De tranen der Acacia's (N5), Het behouden huis en de essaybundel Mandarijnen op zwavelzuur (N6) op deze site te vinden.

Inhoud

Let op: onderstaande tekst bevat belangrijke details over de afloop van het verhaal.
De vijfentwintigjarige Alfred Issendorf, promovendus geologie, onderneemt ten behoeve van zijn promotieonderzoek een reis naar het onherbergzame Finnmarken, in het noorden van Noorwegen, waar in de zomer de zon nooit ondergaat. Doel van zijn reis is de hypothese van Alfreds leermeester, professor Sibbelee, te bewijzen. Deze wetenschapper is er namelijk al jaren van overtuigd dat de gaten in het landschap van Finnmarken veroorzaakt zijn door meteorietinslagen.
Al vrij snel na zijn aankomst in Noorwegen beseft Alfred eigenlijk helemaal niet goed voorbereid te zijn voor de reis: hij is niet getraind om urenlang door moeilijk landschap te lopen; de luchtfoto's die hem door Sibbelee in het vooruitzicht waren gesteld, blijken niet te zijn waar ze moeten zijn; muggen vallen hem lastig en hij kan door het taalprobleem met de meeste van zijn reisgenoten maar moeilijk een gesprek voeren. Hij slaapt slecht, kan zijn medereizigers nauwelijks volgen en voelt zich ernstig minderwaardig ten opzichte van hen.
Naarmate de tocht vordert, vraagt Alfred zich af waarom hij toch dit onderzoek wilde doen en deze reis wilde maken. Gesprekken die hij voert met zijn reisgenoten dragen ook bij aan zijn twijfel. De gesprekken gaan in brede zin over de zin van het leven, en in engere zin om het feit dat Sibbelee en diens meteorietentheorie door Noorse wetenschappers aangehaald worden als lachwekkende wetenschappelijke anomalieën. Tegelijkertijd vermoedt Alfred dat een of twee van zijn medereizigers ook op zoek zijn naar meteorietensporen en hem te snel en te slim af willen zijn. Op een zeker moment raakt Alfred zijn medereizigers kwijt en is hij overgeleverd aan het landschap. Tot overmaat van ramp verliest hij zijn kompas. Hij weet de paniek echter te bedwingen en beklimt de kleine berg Vuorje, om overzicht te kunnen krijgen. Op de top ziet hij echter alleen mist om zich heen. Toch vindt hij, met behulp van een kaart, uiteindelijk een route richting de bewoonde wereld. Op zijn weg terug vindt hij het lichaam van Arne, de reisgenoot tegen wie hij het  meest opkeek en met wie hij de meeste gesprekken voerde. Alfred komt uiteindelijk thuis en is drie inzichten rijker: het is zeer twijfelachtig of zijn huidige beroep wel zijn eigen keus is; hij heeft geen enkele aanwijzing gevonden dat de hypothese die hij moest bewijzen de juiste is; en de mens is veel nietiger dan hij verdraagt te weten.

Moeilijkheid

Nooit meer slapen is in vele opzichten een eenvoudig, goed te lezen boek, voor lezers van veel niveaus. De setting en structuur zijn helder, het taalgebruik is niet al te moeilijk. Toch zullen lezers van N3 vermoedelijk wel moeite hebben om door het begin heen te komen. Dit komt voornamelijk door het perspectief. Dat is weliswaar een op zichzelf voor inleving prettig ik-perspectief, maar de ik - Alfred Issendorf - bevindt zich in een situatie die hem verwart, en zo raakt de niet zo ervaren lezer verward met hem. Extra moeilijkheid hierbij is dat Alfred geen afstand tot de gebeurtenissen heeft, wat wordt veroorzaakt door het gebruik van de tegenwoordige tijd, en dat hij zijn feitelijke observaties doorspekt met vergelijkingen, fantasietjes en andere zijpaden, die hij niet duidelijk als zodanig markeert. De uitdaging voor N3-lezers is dan ook om door te lezen in een roman die hardnekkig niet voldoet aan de verwachting die zij hebben van een verhaal.
Voor lezers op N4 en N5 is Nooit meer slapen een redelijk toegankelijke roman. De uitdaging voor hen ligt in de duiding van het verhaal en de personages, omdat zij, met hun leeservaring, minder snel in de war zullen raken van de open plekken in het verhaal. Voor N4-lezers is het een mooie uitdaging om de verschillende motieven en verwijzingen naar andere verhalen te betrekken bij de interpretatie. Voor N5-lezers is de roman rijk aan verwijzingen naar diverse literaire stromingen (van de middeleeuwse queesteroman tot het existentialisme) en biedt hij een mogelijkheid tot verdieping in een schrijversoeuvre.
Nooit meer slapen is voor lezers van de relevante niveaus dus een zeer geschikte roman om stappen te maken: voor N3 het lezen van een ongewoon verhaal, voor N4 de verbreding van een interpretatie en voor N5 de toegang tot en duiding van een oeuvre. Daarnaast biedt het boek voor alle niveaus diverse gedachten over het leven en opgroeien die veel lezers in de leeftijd vanaf zeventien jaar zullen aanspreken. Stevige Young Adult-literatuur avant la lettre.