Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18 | niveau 4 | Tonio

Introductie

A.F.Th. van der Heijden (1951) debuteerde in 1978 met Een gondel in de Herengracht  en is de auteur van een groot en breed opgezet oeuvre waarin twee grote romancycli de essentie vormen: 'De tandeloze tijd' en 'Homo duplex'.
Bij De Bezige Bij verscheen zijn novelle MIM (2007), een bijzondere uitgave ter gelegenheid van de tachtigste verjaardag van Harry Mulisch. Het boek, dat jubelend werd ontvangen, vormt een climax van de nog onvoltooide romancyclus 'Homo Duplex', waarin hoofdpersoon Movo zich als een moderne Oedipus door de schimmige wereld van voetbalsupporters beweegt. Het schervengericht (2008) dat ook op deze lijst staat, werd bekroond met de AKO Literatuurprijs 2007. De jury prees het als 'een onontkoombaar boek dat, geschreven in een prachtige stijl, de mens laat zien op het scherp van de snede.'
Tonio is Van der Heijdens vierde requiemroman, een door hem 'uitgevonden' genre. Eerder schreef hij De sandwich over de dood van zijn jeugdliefde én een goede vriend. Daarna volgde de novelle Weerborstels over de dood van zijn neef. In Asbestemming schrijft Van der heijden over de dood van zijn vader. Van der Heijden heeft veel prijzen gewonnen waaronder de Libris Literatuurprijs voor Tonio en de Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre. Hoewel zijn werk veel uitgesproken voor- en tegenstanders kent, is over Tonio veelal lovend geschreven.

Inhoud

Op eerste pinksterdag 2010 komt Tonio van der Heijden, het enig kind van Adri van der Heijden en Mirjam Rotenstreich, bij een verkeersongeval om het leven. Het is vroeg in de ochtend als hij, ter hoogte van het Vondelpark in het centrum van Amsterdam, wordt geschept door een auto. Hij wordt in kritieke toestand naar het Academisch Medisch Centrum vervoerd, waar hij diezelfde dag aan zijn verwondingen overlijdt. Tonio zal niet ouder worden dan 21 jaar. De familie en vrienden van Tonio zijn geschokt. Adri schrijft op dat moment aan zijn roman Kwaadschiks, dat deel uit zal maken van 'De tandeloze tijd'. Maar hij doet het enige waar hij op dat moment toe in staat is: in zijn herinnering graven, aantekeningen maken en schrijven over zijn zoon. Daarbij voortgedreven door twee dwingende vragen: wat gebeurde er met Tonio in de laatste uren en dagen voorafgaand aan de ramp, en hoe kon dit ongeluk plaatsvinden? In het verhaal probeert hij de laatste dagen van Tonio in kaart te brengen. Een zoektocht naar het wat en het hoe, die leidt langs verschillende ooggetuigen, vrienden, politiemensen, artsen en het mysterieuze meisje Jenny, dat in de laatste weken van Tonio's leven een cruciale rol blijkt te hebben vervuld. Tonio vormt de neerslag van die zoektocht. Een nauwgezette reconstructie van een jongensleven en een radeloze queeste naar zin en betekenis.
Bron: athenaeum.nl

Moeilijkheid

Hoewel Tonio een roman met een zeer zwaar thema is, zal het boek over het algemeen door veel scholieren met ontzag worden gelezen - ook door N3-lezers. Het hangt voornamelijk af van de levenservaring die zij zelf hebben en hoe hun relatie met hun eigen ouders is. In hoeverre kunnen zij zich inleven in het enorme verdriet waar de auteur over schrijft? Als N3-lezers bovendien bereid zijn zich niet te laten weerhouden door de verwijzingen naar de al geschreven literatuur over het verlies van een kind dan zullen zij dit boek erg kunnen waarderen. Voor hen is vooral interessant hoe zij Tonio als persoon zullen herkennen en hoe de relatie tussen hem en zijn vader zich ontwikkelt. Deze ontwikkeling wordt met veel humor en liefde beschreven en deze stijl zal de N3-lezer zeker aanspreken. Het hoofddoel van de auteur is dan bereikt. Hij wilde per slot van rekening Tonio 'een stem over het graf heen' geven. Thema's als schuldgevoel, de tijd willen terugdraaien en het verwerken van een onoverkomelijk verlies zullen waarschijnlijk aan sommige N3-lezers voorbij gaan, maar zijn voor de N4-lezers een uitdaging. N5- en in mindere mate ook N4-lezers zullen oog hebben voor de prachtig uitgewerkte verhaallijnen, de opbouw van het boek en de storm van verschillende emoties van zowel de auteur zelf als van zijn vrouw. De N5-lezer zal het genre van de requiemroman moeten verkennen. Ook de link naar het schrijverschap van Van der Heijden en zijn ontwikkeling is een interessante uitdaging. 

Dimensies

Indicatoren

Toelichting | complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid Tonio lijkt een grote bereidheid van de lezer te vragen doordat het een dik (633 pagina's) boek is voor N3-lezers. Ook het thema vraagt veel van het inlevingsvermogen van vooral de N3-lezers. Echter, ze zijn zelf ook kind van ouders en daardoor zullen veel lezers het boek absoluut de moeite waard te vinden. Uiteindelijk krijgt iedereen te maken met de dood. Tonio kan een heftige, maar literair verantwoorde ervaring zijn.
N4-lezers interpreteren de personages en hun ontwikkeling. Ook zullen zij zich bezig houden met interne verbanden zoals oorzaak en gevolg. N5-lezers zullen veel verstopte motieven vinden en verwijzingen naar andere literatuur. Het zal voor hen een uitdaging zijn de verbanden te vinden en te verklaren.
  Interesses Leerlingen met belangstelling voor relaties zoals die tussen ouder en kind, man en vrouw en rouwverwerking zullen Tonio erg kunnen waarderen. Voor N3-lezers kan het verhaal een nieuwe visie opleveren wat betreft de relatie met de eigen ouders en vrienden. In dit boek spelen Facebook en het internet een belangrijke rol. Voor de N3-lezer is de vraag interessant wat je hierop wel of niet deelt. Hoe ver kun je gaan in het gebruik van moderne media? N4- en N5-lezers zullen zich al bewuster zijn van hun relaties met anderen en nadenken over de vertelwijze.Voor de N5-lezer zijn bovendien de verwijzingen naar andere literatuur over het verlies van een kind boeiend.
  Algemene kennis Er is geen specifieke algemene kennis vereist. Wel moet de lezer bereid zijn zich te verdiepen in sterke emoties.
  Specifieke literaire en culturele kennis Tonio is een document van deze tijd. De lezers zullen daarom voldoende op de hoogte zijn van de sociale en culturele omstandigheden in het boek. Lezers die bekend zijn met het begrip intertekstualiteit zullen komen tot een rijkere betekenistoekenning dan leerlingen die deze kennis ontberen. 

Vertrouwdheid met literaire stijl

 Vocabulaire N3-lezers zullen regelmatig woorden tegenkomen die zij niet kennen. Voor de betekenis van het boek is dit verder geen probleem. N4- en N5-lezers zullen hier geen problemen mee hebben.
  Zinsconstructies De zinnen zijn niet te lang, maar soms wel gecompliceerd voor de N3-lezer.
  Stijl De emotie spat regelmatig van het papier maar vooral de anekdotes over Tonio zijn doorspekt met humor. Ook de N3-lezer zal de humor waarderen. Hij zal wel meer moeite hebben met de stukken waarin de auteur zijn verdriet en frustratie uitschreeuwt. De liefde voor zijn zoon en vrouw wordt heel puur beschreven en zal door vrijwel alle lezers begrepen worden. De N4- en N5-lezer zullen ook de betrokkenheid en de twijfel herkennen. De manier waarop de schrijver spreekt over mogelijkheden om de tijd terug te kunnen draaien en in te kunnen grijpen zal zeker indruk op hen maken.

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters Tonio, Adri en Mirjam zijn de karakters waar het hele boek om draait en die je goed leert kennen.
  Aantal karakters Het aantal overige personages (vrienden van Tonio en familieleden van Mirjam en Adri) is goed te overzien. Zij spelen geen grote rol maar zijn duidelijk wel belangrijk voor de ouders van Tonio. Voor de N3-lezer zal het lastig zijn te begrijpen waar de wrijving tussen bijvoorbeeld Jim en Adri en Mirjam en Wies door ontstaat. De ervaren N4- en N5-lezers zullen daar wel mee uit de voeten kunnen.
  Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters De karakters van Tonio en zijn vader maken zeker een ontwikkeling door. Tonio ontwikkelt zich van baby tot een jonge man. Adri ontwikkelt zich van een einzelgänger tot een zeer toegewijde, hardwerkende schrijver en vader. Vooral de ontwikkeling van Adri is voor de N3-lezer lastig. De N4-lezers zullen de ontwikkeling van de karakters met wat aanwijzingen wel kunnen volgen. Voor de N4-lezers ligt de uitdaging vooral in hoe de karakters invloed op elkaar uitoefenen en wat de effecten daarvan zijn. De N5-lezer zal daar ook een beargumenteerde mening over kunnen geven.

Vertrouwdheid met literaire procedés

 Spanning Tonio is absoluut geen actieverhaal. Het gebrek aan actiespanning wordt goed gemaakt door veel psychologische spanning. De lezer zit met vragen als 'komt het wel goed met de ouders en vinden ze Jenny?'
  Chronologie De verhaallijn die zich afspeelt in het vertelheden is overwegend chronologisch. Wel wordt de chronologie vaak doorbroken door uitstapjes naar het verleden. Een aantal N3-lezers zal dat hinderlijk vinden. Voor N4 en N5 eerder een verrijking van hun leeservaring dan een obstakel.
  Verhaallijn(en) Er is sprake van meerdere verhaallijnen die door elkaar heen lopen. De N3-lezers zullen deze lijnen niet meteen herkennen. Geen probleem voor de N4-lezer. Voor N5 is het een uitdaging om de verschillende lijnen met elkaar te verbinden.
  Perspectief De auteur vertelt het verhaal en het is duidelijk dat hij de vader is. Ook spreekt hij Tonio rechtstreeks aan bij de reconstructie van het fatale ongeluk. Er is afwisselend sprake van een vertellend en een belevend ik. Interessant voor N4 en N5.
  Betekenis De N3-lezers lezen Tonio als een rauw en hartverscheurend relaas van een ouder die zijn kind verloren is. N4-lezers zullen de verschillende verhaallijnen en motieven herkennen en daarmee aan de slag gaan. De N5-lezers zullen bovendien worden uitgedaagd door de verwijzingen naar eerder verschenen literair werk dat het verlies van een kind beschrijft. Ook zullen zij de twijfels van Van der Heijden ten aanzien van zijn schrijver- én vaderschap opmerken en daar mogelijk een verband tussen leggen.