Docenten Nederlands 15-18 | niveau 5 | De herinnerde soldaat

Introductie

Anjet Daanje (1965), pseudoniem voor Anjet den Boer, schreef als tiener al samen met haar broer Dieb scenario’s voor hoorspelen. Sinds haar studie wiskunde schrijft ze verhalen, romans en scenario’s voor speelfilms, die bekroond werden met in totaal 17 internationale filmprijzen, waaronder een Gouden Beer. Zo schreef ze onder meer de zevendelige dramaserie De geheimen van Barslet en de speelfilm Schemer.
Eerdere boeken van haar zijn Delle Weel, jl. en Gezel in marmer. In haar boeken probeert ze de grote verhalen in de wereldgeschiedenis te koppelen aan de levens van ‘kleine luiden’. Haar werk is bekroond met o.a. het Belcampo Stipendium (2004) van de Provincie Groningen en genomineerd voor de Halewijnprijs (2012). Jarenlang werd haar werk amper opgemerkt door literaire critici. Pas nadat De herinnerde soldaat op de Longlist van de Libris Literatuurprijs kwam te staan en in NRC lovende recensies van het boek verschenen, werd zij echt ontdekt. Daanjes romans kennen een duidelijk plot en een analytische visie op de werkelijkheid maar de nadruk ligt op de ontwikkeling van de karakters van de personages. Haar stijl werd door een recensent omschreven als ‘helder en precies maar ook vol leven en emoties’.

Inhoud

Gent 1922. Noen Merckem is een voormalig soldaat die is opgenomen in een gesticht voor krankzinnigen. Hij is in verwarde toestand gevonden aan het einde van de Eerste Wereldoorlog in de plaats Merckem, rond het middaguur. Hij weet niets meer van zichzelf. Volgens geldende gebruiken wordt hij vernoemd naar de plaats en de tijd van zijn vondst. In het gesticht herkent Julienne Coppens hem als haar man Amand. Ze neemt hem mee naar huis en vertelt hem gaandeweg steeds meer over zijn leven, hun families en hun fotostudio. Ze worden weer verliefd en proberen hun gezamenlijke werk in de fotostudio weer op te pakken. Amand poseert daarbij als soldaat voor een ‘romantisch slagveldtafereel’ samen met weduwen uit heel het land. Julienne retoucheert ’s avonds de foto’s om de werkelijkheid nog mooier te maken.
Gedurende het boek komen met de nachtmerries over de ellende in de loopgraven ook steeds meer herinneringen boven bij Amand. Die blijken niet allemaal te rijmen met de ‘reconstructie’ van zijn leven door zijn vrouw. Ook in haar verhaal zitten gaten en tegenstrijdigheden. Amand vertrouwt haar maar kan de drang om op zoek te gaan naar wie hij nu echt is, uiteindelijk niet langer onderdrukken. Hij vertrekt naar het oosten, naar Duitsland, en komt na een dagenlange tocht door steden en velden oog in oog te staan met Käthe, zijn (hertrouwde) voormalige vrouw en haar familie. Armand gaat met haar mee naar huis, waar ook andere familieleden van haar hem lijken te herkennen van de tijd voordat hij als Duitse frontsoldaat de oorlog in werd gestuurd. Ze noemen hem Louis en benaderen hem met enige vijandigheid of proberen hem te negeren.

Moeilijkheid

Dit is een boek voor de ervaren en gemotiveerde lezer. De lengte van meer dan 500 pagina’s en de stijl (bijna elke zin begint met het woord ‘en’) dagen de lezer uit. Toch is het plot spannend om te lezen doordat je als lezer wil weten wat er klopt en wat er niet klopt in Juliennes ‘reconstructie’ van Amands leven. Daarnaast is het taalgebruik niet erg ingewikkeld. Een N4-lezer zou op basis van het plot en de spanningsopbouw het boek relatief eenvoudig moeten kunnen lezen. Wie is Amand nu echt en wat is de rol van de vertellingen van zijn vrouw Julienne? De voortdurende staat van verwarring van Amand zorgt voor veel open plekken in het verhaal die de N4-lezer kunnen stimuleren door te lezen.
Een N5- en/of N6-lezer zou meer uitgedaagd worden na te denken over de meer abstracte thema’s van het boek: de zoektocht naar identiteit, de (on-)betrouwbaarheid van herinneringen en de rol van feit versus fictie in een roman. Hoe betrouwbaar is het perspectief in een boek? Is identiteit iets wat vaststaat of is identiteit afhankelijk van de omstandigheden, van de mensen om je heen? En wat betekent dat voor een personage en voor de lezer zelf?
Een N6-lezer zou bovendien existentiële en filosofische denkbeelden kunnen koppelen aan de thema’s zoektocht naar identiteit en de gevolgen van vragen over betrouwbaarheid van perspectief en herinneringen, en die kunnen verbinden met actuele gendervraagstukken en complottheorieën over feiten en ‘fake news’.

Didactische en letterkundige analyse