Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18 | niveau 5 | De koperen tuin

Introductie

Simon Vestdijk (1898-1971) studeerde in Amsterdam geneeskunde en werkte als arts en scheepsarts. Ter Braak verleende hem de veelzeggende bijnaam 'de duivelskunstenaar': er zijn weinig auteurs in ons taalgebied die op zo veel gebieden thuis zijn als Simon Vestdijk. Niet alleen beslaan zijn verzamelde gedichten drie dikke delen poëzie, ook schreef hij vele essays, novellen en meer dan vijftig romans.
In 1932 maakte hij zijn schrijversdebuut met de bundel Verzen. Kort daarop werd zijn eerste novelle, De oubliette (1933), uitgegeven. In hetzelfde jaar schrijft hij Kind tussen vier vrouwen, dat aanvankelijk onuitgegeven blijft maar de basis zal vormen voor de eerste vier delen van de Anton Wachter-romans. Als eerste wordt in 1934 Terug tot Ina Damman gepubliceerd bij Nijgh & van Ditmar. Deze uitgever en uitgeverij De Bezige Bij zullen tot Vestdijks overlijden in 1971 zijn totale romanoeuvre uitgeven.
Eind 1975 werd de televisieserie De koperen tuin uitgezonden. Er werd zo veel gehuild dat men ook wel sprak van 'de droeve weken waarin De koperen tuin over het scherm spoelde'.

Inhoud

Leeswaarschuwing: onderstaande tekst bevat details over de inhoud en/of de afloop van het verhaal. 
Nol Rieske, een achtjarig jongetje, danst op een dag met een meisje, genaamd Trix, in de muziektent op de maat van muziek, gespeeld door een orkest onder leiding van Henri Cuperus. Nol wordt verliefd op Trix. Zij blijkt de dochter van de dirigent te zijn. Nol raakt ook gefascineerd door muziek en gaat op pianoles bij Cuperus.
Door het boek heen volgen we de muzikale ontwikkeling van Nol en van de liefdesgeschiedenis met Trix. Nol blikt terug op de plaatsen van zijn jeugd en het magische van de kindertijd. Hij observeert zijn omgeving scherp en is kritisch over het gedrag van de volwassenen; alleen over Cuperus, die worstelt met een drankprobleem, blijft hij mild oordelen. Er wordt uitvoerig geschreven over de rol van klassieke muziek in het leven van de opgroeiende Nol.
Later in de roman gaat Nol medicijnen studeren. Trix maakt hem een- en andermaal duidelijk dat hij beter een ander kan zoeken. Nol probeert haar te vergeten, maar komt steeds weer bij haar uit. Dan komt hij erachter dat zij zich door allerlei mannen heeft laten gebruiken. Op de avond voordat zijn eigen moeder begraven wordt, vraagt hij Trix ten huwelijk. Zij vraagt hem die nacht bij haar te blijven, maar dat durft hij niet aan. De volgende dag blijkt zij zelfmoord te hebben gepleegd. Nol rest niets anders dan 'het ongeneeslijke verdriet'. 

Moeilijkheid

Het proza van Vestdijk is volgens sommigen gedateerd. En inderdaad: zo wordt bijna niet meer geschreven. N4-lezers zullen aan dit proza hun handen vol hebben. Anderzijds valt op hoe bijzonder accuraat Vestdijk emoties, situaties en relaties weet te typeren. In De koperen tuin wordt erg uitvoerig geschreven over klassieke muziek; je moet eigenlijk de bladmuziek van Bizets Carmen erbij hebben om het te kunnen volgen. De meeste leerlingen zullen deze passages 'scannend' lezen, en dat is geen probleem.

Dimensies

Indicatoren

Toelichting |complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid  Het lezen van De koperen tuin vraagt wel wat van de leerling: hij moet begrip opbrengen voor de finesses van een ontwikkelingsroman en voor de rol van klassieke muziek in deze roman. Lezers op N4 kunnen nog vinden 'dat er te weinig gebeurt'. Omdat het vermogen te abstraheren van de eigen leefwereld en omgeving vaak nog ontbreekt bij een N4-lezer, zou hij kunnen stranden in dit boek: heeft hij het inlevingsvermogen om zich in de beschrijving van een jeugd van een eeuw geleden te verplaatsen? N5-lezers die interesse hebben in muziek en ontwikkeling van mensen zullen geen moeite hebben met dit boek.
  Interesses De koperen tuin zal vooral lezers aanspreken die niet terugdeinzen voor een roman die gedateerd is wat het taalgebruik betreft en die een beroep doet op hun culturele en literaire kennis. Daarnaast moet de lezer geïnteresseerd zijn in de verschillende onderdelen van een (muzikale) ontwikkelings- en liefdesroman.
  Algemene kennis Het is noodzakelijk om enige kennis te hebben van klassieke muziek, zoals Bizets Carmen en de marsmuziek van Sousa wanneer men De koperen tuin leest. N5- en N6- lezers kunnen aan het werk met de intertekstuele parallellen tussen het libretto van Carmen en De koperen tuin. Belangrijk is ook voor een juiste appreciatie van de roman te beseffen dat het hier om een liefdesroman gaat, waarin de liefde begeleid en geïntensiveerd wordt door de beschreven muziek. Met deze koppeling moet een N5-leerling uit de voeten kunnen. Lezers moet zich ook in gewaagde filosofieën over de liefde kunnen verplaatsen: de auteur verkondigt via de roman de opvatting dat 'men niet zozeer trouw is aan de geliefde als wel aan het betoverende ontstaansmoment van de liefde, aan een herinnering dus, een idee' (Kralt). 
  Specifieke culturele en literaire kennis Uiteindelijk valt de plot van de roman redelijk makkelijk te begrijpen en laat het boek zich goed samenvatten. Maar het gebrek aan 'vaart' kan een leerling op N4 opbreken. Vestdijk neemt er altijd de tijd voor. De structuur van Vestdijks roman is transparant: in elk hoofdstuk is er een ontwikkeling in de plot en de roman valt zelf weer in grotere blokken uiteen. Ook een leerling op N4 ondervindt hier geen problemen. Genrekennis van de liefdes- en ontwikkelingsroman is ook wenselijk, al is het maar om te begrijpen waarom de verteller de hele roman over zijn jeugd en de rest van zijn verleden aan het vertellen is. Een uitdaging voor lezers op N4.

Vertrouwdheidheid met literaire stijl 

 Vocabulaire Gedateerd, echte schrijftaal, maar toch goed te begrijpen. Vooral de dialogen zijn nog verrassend fris.
  Zinsconstructies De zinsbouw is complex. N4-lezers kunnen nog afgeschrikt worden door de lange, complexe, samengestelde zinnen.
  Stijl Veel beschrijving/vertelling, weinig dialoog, zeker in bepaalde gedeeltes van de roman. Dit stijlkenmerk typeert meerdere van Vestdijks romans. Een uitdaging voor lezers op N5 en N6 om de stijl van Vestdijk nader te onderzoeken.

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters Het hoofdpersonage is Nol Rieske. Belangrijke bijpersonages zijn Henri Cuperus en zijn dochter Trix Cuperus. Andere bijpersonages zijn Nols broer, Chris, Nols moeder en de hoofdredacteur van een plaatselijke krant, Wubbo Vellinga. Minder belangrijke bijpersonen zijn de zangeres Alice de Rato en de bankier Caspers. Het gaat zeker bij de belangrijkere personages om psychologisch aannemelijke individuen. Een N4-lezer moet op het niveau van de karakters al geen probleem ondervinden om deze roman te volgen. 
  Aantal karakters Het totaal aantal karakters is goed te overzien.
  Ontwikkeling van de karakters Er zit vooral ontwikkeling in Nol Rieske en in Henri en Trix Cuperus. De lezer maakt de finesses van de psychologische en muzikale ontwikkeling van Nol van dichtbij mee. Op afstand wordt de neergang van Henri en Trix beschreven. De achteloosheid waarmee Trix' liefde door Nol genegeerd wordt, leidt uiteindelijk tot haar dood, waarna hij wel degelijk beseft een grote fout te hebben gemaakt. Leerlingen op N5 zullen zeker in staat zijn om de psychologie hierachter te begrijpen.

Vertrouwdheid met literaire procedés

 Actie Er zijn maar een paar centrale gebeurtenissen die de kern van het probleem in de roman vormen. Daar volgen wel ontwikkelingen uit, maar het verteltempo is relatief traag. Door middel van vertraging wordt er spanning opgebouwd. Dit kan problematisch zijn voor N4.
  Chronologie Het verhaal is één grote flashback van de oudere Nol die vertelt over zijn jeugd en verdere leven. Omdat dit procédé door de hele roman wordt gehanteerd, raakt de lezer hier snel mee vertrouwd.
  Verhaallijn(en) We volgen enerzijds de muzikale ontwikkeling van Nol Rieske en anderzijds zijn verhouding tot Trix Cuperus.
  Perspectief Er is sprake van de ik-vertelsituatie. De ik-persoon is Nol Rieske en je komt zijn gedachten en gevoelens hierdoor te weten. Het vertelperspectief vormt geen belemmering voor de lezers.
  Betekenis Het boek is zowel een muziek- als een liefdesroman en een sociale roman. Muziek, liefde en de worsteling met de tegenstelling tussen burger en artiest zijn de belangrijkste thema's op betekenisniveau. Nol heeft interesse in de muziek en wil op pianoles, terwijl zijn broer Chris er niets om geeft en graag met de lessen wil stoppen. Nol en Chris belichamen beide een kant van de tegenstelling: Chris is de burger en Nol het artistiek begaafd individu. Leerlingen van N4 tot en met N6 zullen zeker met deze tegenstelling uit de voeten kunnen.
Ingewikkelder zit het met Nols liefde voor Trix. Deze is onaards en koel, zoals zijn verlangen naar muziek. Met deze 'koude' kant probeert Nol tijdens de hele roman in het reine te komen, omdat hij zichzelf uiteindelijk als de moordenaar van Trix ziet. Leerlingen op N4 zullen deze betekenis waarschijnlijk niet uit zichzelf ontdekken.
De morele betekenis van de roman bevindt zich op het niveau van de geïmpliceerde auteur. Hij heeft wel oog voor Trix' gevoelens, in tegenstelling tot Nol, want hij heeft haar gecreëerd en haar een prominente plaats in de roman gegeven. De auteur toont de lezer het drama van een onmogelijke liefde. Het is een uitdaging voor leerlingen op N6 om over deze zaken na te denken.