Docenten Nederlands 15-18 | niveau 5 | Gysbreght van Aemstel

Introductie

Joost van den Vondel, kortweg Vondel genoemd, werd op 17 november 1587 te Keulen geboren uit ouders die kort tevoren Antwerpen hadden verlaten. Vanaf zijn negende jaar woonde hij in Amsterdam. Van 1610 tot haar dood in 1635 was hij getrouwd met Maeyken de Wolff; daarna was hij bijna 44 jaar weduwnaar. Hij overleed op 5 februari 1679. Hij heeft zich altijd een echte Amsterdammer gevoeld, wat duidelijk blijkt uit zijn werk: hij was trots op zijn stad en op de grote welvaart die daar was ontstaan.
Vondel heeft erg veel geschreven, vooral als je in aanmerking neemt dat hij hiernaast nog ander werk had: een winkel in zijden waren, en later, in dienst van de stad Amsterdam, als boekhouder van de Bank van Lening. Naast allerlei soorten gedichten schreef hij veel toneelstukken. Vondel was heel goed bij op het gebied van de actualiteit en stak zijn stellige meningen over politiek, bestuur, geloof en samenleving niet onder stoelen of banken. Zo keerde hij zich openlijk tegen stadhouder Maurits van Nassau in zijn verdediging van Oldenbarnevelt, die op last van Maurits was onthoofd. Vondel is beïnvloed door Seneca en later door de Romeinse tragediedichters Horatius en Vergilius, en door zijn tijdgenoten Pieter Cornelisz. Hooft en Hugo de Groot. Deze laatste eerde hij door zijn Gysbreght aan hem op te dragen: 'den godvruchtigen en dapperen balling', waarmee hij expliciet refereert aan de ballingschap van De Groot. Hij werd zeer gerespecteerd door het Amsterdamse stadsbestuur, dat hem van 1668 tot aan zijn dood pensioneerde, maar volledig bleef uitbetalen voor zijn functie.
Doopsgezind van afkomst ontwikkelde hij zich aanvankelijk tot een vrijzinnig en humanistisch protestant (hij sympathiseerde met de Remonstranten), maar hij bekeerde zich later tot het rooms-katholicisme.

Inhoud

Amsterdam 1300. Kennemers en Waterlanders die de stad onder leiding van Willem van Egmond, Diedrick van Haerlem en de beruchte Witte van Haemstede al een jaar belegeren, blazen de aftocht. De burgers en religieuzen van Amsterdam zijn samen met hun heer Gysbreght opgetogen over dit plotselinge vertrek en gaan 's avonds eensgezind en uitbundig kerstnacht vieren. Maar dan dringt de vijand door een list toch de stad binnen, houdt daar verschrikkelijk huis en dreigt Gysbreght met zijn familie aan te vallen en te doden. Er ontstaat een lange discussie tussen Gysbreght en diens echtgenote Badeloch over de vraag wat nu te doen. De engel Rafaël houdt Gysbreght voor dat het geraden is een andere keus te maken dan zich tegen deze overmacht dood te vechten: Gysbreght zal zich onder geleide van deze beschermengel met de zijnen in ballingschap moeten begeven en in Pruisen een stad Nieuw Holland stichten.

Moeilijkheid

Het lezen van Gysbreght is behoorlijk lastig voor N5- en N6-leerlingen. Daar komt bij dat er geregeld delen zijn waarin Vondel zijn personages laat filosoferen over zaken die hij als auteur belangrijk vond. Daartegenover staan passages die vlot en beeldend zijn, waarin spanning zit doordat de lezer meer weet dan sommige personages, en waarin het taalgebruik ook plotseling vlotter is dan in de beschouwende gedeeltes. In veel uitgaven - zoals die van AUP, die in de DBNL beschikbaar is - biedt het notenapparaat wezenlijke ondersteuning bij het lezen. Hoewel de indeling in vijf bedrijven en de beperktheid van de totale tekst (nog geen 2000 regels) het geheel behoorlijk overzichtelijk houden, kan het nuttig zijn een samenvatting per bedrijf te maken.