Docenten Nederlands 15-18 | niveau 5 | Max Havelaar

Introductie

Eduard Douwes Dekker (pseudoniem: Multatuli) werd in 1820 geboren in Amsterdam. Op zijn negentiende startte hij als ambtenaar in Nederlands-Indië. Na een conflict met zijn leidinggevende keerde hij in 1857 terug naar Nederland. Daar publiceerde hij in 1860 Max Havelaar, waarmee hij in één klap beroemd werd. Deze raamvertelling was enerzijds een aanklacht tegen de misstanden in Nederlands-Indië als gevolg van het cultuurstelsel en anderzijds een poging om zich van blaam te zuiveren. In literair opzicht was Max Havelaar een succes en Douwes Dekker besloot zijn leven voortaan aan het schrijven te wijden. Hij publiceerde nog vele werken, waarin vaak het engagement en het romantisch-idealisme uit Max Havelaar zijn terug te vinden. Het in 1910 opgerichte Multatuli Genootschap stelt zich ten doel om de belangstelling voor het werk en de ideeën van Multatuli levend te houden. Het genootschap lijkt succesvol: in juni 2002 werd Max Havelaar door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde uitgeroepen tot het belangrijkste Nederlandstalig letterkundige werk aller tijden.

Inhoud

De titel van deze roman, Max Havelaar of de koffieveilingen van de Nederlandse handelmaatschappij, geeft al aan dat er twee leeswijzen mogelijk zijn. De roman is een aanklacht tegen het cultuurstelsel en mismanagement van de bestuurders in Nederlands-Indië en daarvoor gebruikt Douwes Dekker een literaire vorm. Die aanklacht was in 1860 revolutionair, maar de vorm van de roman was dat eveneens. Aanvankelijk was het laatste een groter succes dan het eerste. Inmiddels hebben we het keurmerk Max Havelaar, maar ook om literaire redenen is de roman nog steeds interessant.
Max Havelaar is een raamvertelling waarin Droogstoppel, makelaar in koffie, zich tot de lezer richt en vertelt dat hij een pak kopij heeft gekregen van een oud-klasgenoot die hij Sjaalman noemt. Sjaalman vraagt aan Droogstoppel om zijn werk te publiceren, want het ontbreekt hem aan de financiële middelen om dat zelf te doen. Droogstoppel geeft een stagiair op zijn kantoor, Stern, de opdracht om een selectie uit de artikelen van Sjaalman te bewerken. Stern schrijft dan het verhaal van het personage Max Havelaar. Dit resulteert in een roman met verschillende perspectieven, verschillende verhaallijnen, verschillende stijlen. Als klap op de vuurpijl komt in het slothoofdstuk Multatuli zelf aan het woord om aan iedereen die het nog niet had begrepen onverbloemd te laten weten wat zijn bedoeling is met deze roman.

Moeilijkheid

In Max Havelaar is voor lezers van alle niveaus veel te ontdekken. N4-lezers zullen hier wel een flinke inspanning voor moeten leveren. Zij zouden zich direct al kunnen laten ontmoedigen door het verouderde taalgebruik en de verouderde zinsconstructies. In dat geval kunnen ze gelukkig gebruikmaken van de hertaling van Gijsbert van Es, maar daarmee zijn niet alle moeilijkheden uit de weg geruimd. De vertelling is vaak traag en ontbeert veel actie. Daarbij steekt de roman technisch vernuftig, maar ook nogal complex in elkaar. Wanneer lezers onvoldoende gemotiveerd zijn om wat achtergrondinformatie over Nederlands-Indië op te zoeken, zal in de roman het een en ander langs ze heen gaan. Ook de ironie en humor in de roman is aan N4-lezers vermoedelijk niet besteed. Bij de betekenistoekenning worden N4-lezers geholpen doordat de auteur deze aan het eind van de roman onomwonden in de schijnwerpers zet.
Lezers van N5 en N6 zullen worden uitgedaagd om de complexiteit van de structuur van deze roman te doorzien: perspectief, personages en stijl bieden hier meer dan genoeg stof tot puzzelen. Wanneer ze daarin slagen, zullen ze die structuur ongetwijfeld waarderen. Wanneer N5-lezers het gedateerde taalgebruik als hinderlijk ervaren, kunnen ook zij kiezen voor de hertaling van Van Es. Ze kunnen nadenken over de wereld- en mensbeelden die in de roman naar voren komen en over de relaties tussen de roman en de werkelijkheid.
N6-lezers die Max Havelaar nog niet gelezen hebben, zullen beseffen dat dit een hiaat is in hun culturele ontwikkeling en alleen al daarom aan de roman beginnen. Zij zullen het taalgebruik uit 1860 vast kunnen waarderen en ze kunnen genieten van de humor en ironie in een aantal personages. Daarbij worden zij uitgedaagd om dit werk in een breder literair perspectief te plaatsen en te reflecteren op het hoe en waarom van de plaats van deze roman in onze literaire canon.