Docenten Nederlands 15-18 | niveau 5 | Sprakeloos

Introductie

Tom Lanoye (op z’n Frans uitgesproken) is, met Herman Brusselmans, de grootste veelschrijver van België. Omdat Lanoyes werk hoge kwaliteit heeft, ligt de vergelijking met Hugo Claus en Louis Paul Boon voor de hand. Als ware opvolger biedt Lanoye in zijn boeken een wervelende show van taal en stijl.
Lanoye is in 1958 geboren in Sint-Niklaas, waar hij opgroeide als 'een slagerszoon met een brilletje' – dat is ook meteen de titel van zijn prozadebuut (1985). Hij woont een groot deel van het jaar in Antwerpen, en drie maanden in Zuid-Afrika. Behalve romans en verhalen heeft Lanoye poëzie, toneelstukken, columns en kritieken  geschreven; daarnaast bewerkt en vertaalt hij buitenlandse literatuur. Zijn Monster-trilogie leidde tot een populaire televisieserie in Vlaanderen. Zoals ook bij zijn veelvuldige optredens op televisie blijkt, is Lanoye een geweldige performer; een aantal van zijn verhalen en romans heeft hij ook zelf op de planken gebracht. Lanoye houdt ervan om te provoceren. Hij was de eerste Belg die met zijn vriend een geregistreerd samenlevingscontract sloot. Hij werd in 2003 ook de eerste stadsdichter van Antwerpen.
Zijn grootste succes is de autobiografische roman Sprakeloos (2009), maar ook met zijn andere werk heeft Lanoye veel lezers bereikt: o.a. Kartonnen dozen (1991 – ook op deze website te vinden, op niveau 4), Het derde huwelijk (2006, ook N4), Gelukkige slaven (2013) en Zuivering (2017). Het boekje Heldere hemel dat als Boekenweekgeschenk 2012 verscheen, werd alom geprezen als 'eindelijk eens een écht goed Boekenweekgeschenk'. Opvoeringen van Lanoyes toneelwerk – zoals zijn bewerking van acht koningsdrama’s van Shakespeare: Ten oorlog (1997), en de indrukwekkende monoloog GAZ (2015) – zijn altijd een sensatie.
Lanoye ontvangt voor zijn literaire werk ook veel waardering in de vorm van literaire prijzen, met als voorlopig hoogtepunt de  Constantijn Huygensprijs 2013 voor zijn hele oeuvre. De jury schrijft: 'Tom Lanoye heeft de Nederlandstalige literatuur een adembenemend oeuvre opgeleverd, waarin de taal kolkt en stroomt en de wereld geen moment rust wordt gegund.'

Inhoud  

'En dit is het relaas van een beroerte, vernietigend als een inwendige blikseminslag, en van de tergende aftakeling die zich daarna twee jaar lang voltrok aan een vijfvoudig moederdier en amateuractrice eersteklas.' Met deze zin begint Sprakeloos, waarin Tom Lanoye een portret schetst van zijn moeder Josée Verbeke, die na een rijk en bewogen leven in en boven de slagerij in Sint-Niklaas (Oost-Vlaanderen), getroffen wordt door een herseninfarct en uiteindelijk in een verpleeghuis in Beveren belandt.
Lanoye is er getuige van hoe zij haar spraakvermogen verliest en langzaam en onherroepelijk aftakelt, steeds minder in staat te communiceren met wie haar lief is. Al in zijn essaybundel Schermutseling (2007) schreef hij over haar. Maar hij was nog lang niet klaar met zijn verhaal. Pas in Sprakeloos maakt hij de hele balans op. Van zijn kleurrijke jeugd in een volkswijk, van zijn worsteling met de liefde, van zijn rol als schrijver, van zijn conflicten met de kleine moederdiva, en ten slotte: van de strijd die zij, bron van leven en moedertaal, manmoedig voert, en waarin ze reddeloos en redeloos ten onder gaat – en de blijvende woede en pijn die dat oplevert.
[gedeeltelijk ontleend aan de flaptekst]

Moeilijkheid

Dit boek kan op verschillende niveaus gelezen worden. Het verhaal aan de oppervlakte – man is getuige van de aftakeling van zijn moeder door een beroerte – is helder en goed te volgen. Het grootste probleem is dan dat dit eenvoudige gegeven over  zo veel bladzijden wordt uitgesmeerd. Dat heeft alles te maken met wat dit gebeuren bij de schrijver losmaakt: welke taak heeft de zoon die schrijver is? Hoe moet een schrijver die leeft van de taal omgaan met het taalverlies van zijn moeder?
Wat het voor leerlingen lastig (maar tegelijkertijd ook heel interessant!) kan maken, is Lanoyes uitbundige verteltrant. De schrijver brengt zijn verhaal allesbehalve rechtlijnig; hij zit vol invallen en associeert erop los. Lanoye vertelt wel met veel vaart, maar soms kan het allemaal toch te lang duren. Leerlingen zullen zeker aan deze stijl moeten wennen, en dat geldt waarschijnlijk ook voor het sappige Vlaams dat Lanoye hanteert.
Voor N4-lezers kan dit allemaal te veel van het goede zijn. Maar aan leerlingen die  iets hebben met het plezier in taal dat bij Lanoye hoort, is dit boek zeker besteed.