Docenten Nederlands 15-18 | niveau 5 | Van de koele meren des doods

Introductie

Frederik van Eeden (1860-1932) was niet alleen schrijver, maar ook een vooraanstaand psychiater. Als een van de eersten in zijn tijd experimenteerde hij met hypnose en spiritisme. In 1898 richtte hij in Bussum de wooncommune Walden II op. Daarin wilde Van Eeden zijn idealen over een nieuwe geestelijke, bezitloze maatschappij verwezenlijken. Daarnaast diende de kolonie ook als rustoord voor psychiatrische patiënten.
Van Eeden was medeoprichter van het literaire tijdschrift De Nieuwe Gids. Hierin wilden de Tachtigers een nieuw literair ideaal tot uitdrukking brengen. Ze zetten zich af tegen hun voorgangers, vooral tegen de stichtelijke domineespoëzie van schrijvers als Nicolaas Beets. De Tachtigers propageerden daarentegen kunst om der kunst wille (l'art pour l'art): kunst moest in de eerste plaats mooi zijn, en niet zozeer nuttig.
Van Eeden raakte echter steeds meer in conflict met zijn kunstbroeders, doordat hij gaandeweg tot het inzicht kwam dat kunst wel degelijk een maatschappelijke functie had. In Van de koele meren des doods zijn beide tendensen duidelijk te herkennen: enerzijds wilde van Eeden, als kunstenaar, een 'mooi' verhaal schrijven, anderzijds wilde hij zich ook uitspreken over de, volgens hem deels maatschappelijke, oorsprong van psychisch lijden, en de weg naar herstel wijzen.
Ook met betrekking tot het naturalisme, waarvan Van de koele meren des doods beslist kenmerken vertoont, is Van Eedens positie ambigu. Het is niet moeilijk om Hedwig te zien als een product van race, milieu en moment, maar Hedwig slaagt er, in tegenstelling tot haar werkelijk naturalistische zusters (denk bijvoorbeeld aan Emma Bovary en Eline Vere) wél in om haar eigen bestemming te sturen.
Van de koele meren des doods werd bij verschijnen lauw ontvangen. De meeste kritieken waren negatief of gemengd. Met verweet Van Eeden onder andere dat in Van de koele meren teveel de psychiater aan het woord was, ten koste van de kunstenaar. Om die reden voorzag Van Eeden de tweede druk, die pas enkele jaren na de eerste verscheen, van een voorwoord waarin hij expliciet stelde dat de roman geen ziektegeschiedenis was van een psychiatrisch geval, noch dat zijn hoofdpersoon ziekelijk van aanleg zou zijn. Zij was daarentegen, aldus Van Eeden, eenvoudigweg zeer gevoelig en daardoor in mindere mate bestand tegen de schadelijke invloeden van onze zieke maatschappij dan de gemiddelde mens. Voor de toenmalige lezers maakte dat blijkbaar geen verschil, want de derde druk verscheen pas in 1935, drie jaar na Van Eedens dood. Tegenwoordig wordt Van de koele  meren geroemd vanwege de fijngevoeligheid en het psychologisch inzicht waarmee Van Eeden het leven van een jonge vrouw heeft beschreven.
Bron: Jan Fontijn, Tweespalt. Het leven van Frederik van Eeden tot 1909. Amsterdam, E.M. Querido's uitgeverij, 1990

Inhoud

Leeswaarschuwing: onderstaande tekst bevat details over de inhoud en/of de afloop van het verhaal.
De eerste zinnen van de roman luiden: 'De geschiedenis van een vrouw. Hoe zij zocht de koele meren des Doods, waar verlossing is en hoe zij die vond.' Hedwig de Fontayne wordt in 1856 geboren. Zij blijkt een 'fijn bewerktuigd' meisje. Al op jonge leeftijd is Hedwig gepreoccupeerd met de dood. Deze preoccupatie ontwikkelt zich, naarmate zij ouder wordt, tot werkelijk doodsverlangen.

Als Hedwig dertien jaar is, overlijdt haar moeder. Hedwigs vader kan het verlies niet goed verwerken en trekt zich steeds meer terug in zichzelf. De opvoeding van de kinderen wordt ter hand genomen door een gouvernante met wie de kinderen het niet goed kunnen vinden. In deze periode ontwaken Hedwigs seksuele gevoelens, waar zij zich echter niet goed raad mee weet. Ze wordt heen en weer geslingerd tussen een romantisch verlangen naar Liefde met een hoofdletter en haar onwil of onvermogen om de lichamelijke kant daarvan hier een plaats in te geven. Seks is immers een lage, lichamelijk drift, die beheerst moet worden. Tegelijkertijd heeft Hedwig wel degelijk gevoelens van dien aard. Als de huishoudster Hedwig betrapt als zij zichzelf bevredigt, is Hedwigs schaamte zo groot dat zij een zelfmoordpoging doet.
Als Hedwig op 20-jarige leeftijd trouwt met Gerard blijft de relatie lange tijd platonisch. Dat is mede de oorzaak van Hedwigs toenemende neerslachtigheid. Als Hedwig naar zee gaat om te herstellen, ontmoet zij de pianist Ritsaard, met wie zij een relatie krijgt. Ze vertrekt met hem naar Engeland, waar zij, als de relatie al tanende is, bevalt van een dochtertje. Het dochtertje sterft na enkele dagen.
Hedwig lijdt aan wat we nu zouden noemen een postnatale psychose en is zo in de war, dat zij naar Parijs vertrekt met haar dode dochtertje in een koffer. Zij raakt het contact met de werkelijkheid volledig kwijt en komt terecht in een psychiatrisch ziekenhuis. Daar wordt zij behandeld met morfine, dat echter zeer verslavend is. Na haar ontslag uit het ziekenhuis volstaan de inkomsten uit haar schamele betrekkingen niet om haar verslaving te bekostigen. Hedwig ziet geen andere mogelijkheid dan zich te prostitueren. Mede door lichamelijke kwalen die het gevolg zijn van langdurig morfinegebruik belandt Hedwig in een uitzichtloze situatie. Ze besluit zich te laten opnemen om af te kicken. In het ziekenhuis maakt zij kennis met zuster Paula. Zij is de belichaming van het soort 'vergeestelijkte leven' waar Hedwig in haar jeugd zo naar verlangde. Dankzij zuster Paula herstelt Hedwig van haar verslaving. Na haar herstel keert zij terug naar Nederland. Zij heeft goede herinneringen aan het landgoed Merwestee, waar haar familie vroeger de zomers doorbracht. Hedwig besluit op Merwestee naast de familie Harmsen te gaan wonen en hen, evenals de keuterboertjes uit de omgeving, zoveel mogelijk te helpen.
Als Hedwig 33 jaar is, krijgt ze longontsteking. Een paar dagen later overlijdt zij.

Moeilijkheid

Voor N4-leerlingen is Van de koele meren des doods een heel pittig boek. Het taalgebruik is moeilijk en veel dingen worden niet bij de naam genoemd. De ervaring leert echter dat ook sommige van deze lezers, vooral meisjes, de roman met veel interesse lezen. Zij zijn geboeid door de intieme beschrijving van Hedwigs geestelijke ontwikkeling en onder de indruk van de heftigheid van de gebeurtenissen. Ook van N5- en N6-lezers vraagt de roman een redelijk grote bereidheid. Zij zullen echter niet alleen geboeid zijn door het verhaal, maar ook door abstracties als 'het Zelf' en 'de dood die leven is'. Voor N6-lezers is het bovendien interessant zich te verdiepen in de relatie tussen Van de koele meren des doods  en thematisch verwante werken, zoals Eline Vere en Madame Bovary.