Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18 | niveau 6 | Het schervengericht

Introductie

A.F.Th van der Heijden (1951) is zonder meer een van de grootste Nederlandse naoorlogse schrijvers. De meeste van zijn romans gaan over de Nederlandse (of westerse) cultuur-in-brede-zin vanaf de jaren '50. Vanwege zijn trouw aan 'zijn' thematiek wordt Van der Heijden beschouwd als oeuvreschrijver - een schrijvers wiens werk in feite één omvangrijk verhaal vormt. Zijn romans komen het meest tot hun recht als ze in onderlinge samenhang worden gelezen.
De kern van het oeuvre van Van der Heijden wordt gevormd door twee cycli. De eerste cyclus, 'De tandeloze tijd', is deels autobiografisch en beschrijft de periode vanaf de jeugd tot de studententijd van Albert Egberts. De cyclus 'Homo duplex', waartoe ook Het schervengericht behoort (evenals De Movo Tapes, Drijfzand koloniseren en MIM), zal uiteindelijk bestaan uit negen delen, waarvan de definitieve volgorde nog bepaald moet worden.
In 'Homo duplex' komt een niet nader genoemde God naar de aarde om een wereldrevolutie te ontketenen. In deze cyclus komen zowel personages voor die zijn gemodelleerd naar bestaande personen als mythologische figuren.
Naast deze beide cycli publiceerde Van der Heijden een aantal 'requiemromans', onder andere Asbestemming (1997) naar aanleiding van de dood van zijn vader en, meer recent, Tonio (2011), over zijn op 21-jarige leeftijd overleden zoon.
Het werk van Van der Heijden is veelvuldig bekroond en wordt alom geprezen in de pers. Andere werken van Van der Heijden op deze site zijn Advocaat van de hanen (N4, deel 4 van 'De tandeloze tijd'), Het leven uit een dag (N4) en Tonio (N4).

Inhoud

Nadat hij is beschuldigd van de verkrachting  van een dertienjarig meisje wordt Remo Woodehouse (schuilnaam; zijn echte naam wordt niet genoemd - het is echter wel duidelijk dat Woodhouse is gemodelleerd naar de regisseur Roman Polanski) voor psychiatrisch onderzoek verbannen naar de gevangenis Choreo. Om de tijd te doden meldt hij zich als vrijwilliger om dagelijks schoon te maken. Zo ontmoet hij de volledig omzwachtelde gedetineerde Scott Maddox. Maddox' verband ontneemt Woodehouse het zicht op zijn ware identiteit, maar gaandeweg wordt duidelijk dat ook Maddox onder een schuilnaam in de gevangenis verblijft. Zijn echte naam is Charles Manson, aanvoerder van de Manson Family die verantwoordelijk was voor de moord op Woodehouses zwangere vrouw Sharon, zeven jaar eerder.
Als Woodehouse Maddox heeft herkend als Manson besluit hij de tijd die ze samen in de gevangenis doorbrengen te benutten om zoveel mogelijk informatie van Manson los te krijgen over de ware toedracht van de moord - hij kan hem altijd later nog vermoorden. Gaandeweg wordt duidelijk wat er precies is gebeurd. Woodehouse maakt daarbij niet alleen alle stadia van woede en rouw door, maar gaat ook bij zichzelf te rade.
En dan is er nog de geheimzinnige Griekse gevangenbewaarder Spiros Agraphiotis. Als de belichaming van Apollo is hem er alles aan gelegen een wereldrevolutie te ontketenen. Zijn voornaamste vehikel, Charles Manson, heeft niet precies gedaan wat hij moest doen en Agraphiotis probeert zijn project te redden door Manson en Woodehouse bij elkaar te brengen.
Na zes weken in de gevangenis keert Woodehouse gelouterd terug in de maatschappij, al ziet hij zich genoodzaakt naar Europa te vluchten omdat hem een langere gevangenisstraf boven het hoofd hangt. Agraphiotis vertrekt eveneens naar Europa, om daar een nieuw project, een wereldstaking, voor te bereiden. De lezer tast in het duister omtrent het lot van Manson/Maddox, die na een moordaanslag in de gevangenis een zelfgemaakte bom tot ontploffing heeft gebracht en naar elders is overgebracht.

Moeilijkheid

Het schervengericht is een behoorlijk pittig boek, ook voor N5- en N6-lezers. Het is in alle opzichten zeer complex. Stijl, structuur, psychologie van de personages, thematiek, motieven, verwijzingen naar andere cultuuruitingen en historische gebeurtenissen - in geen enkel opzicht kan de jonge lezer terugvallen op wat hem bekend is, tenzij hij al een van de andere werken uit de cyclus 'Homo duplex' of 'De tandeloze tijd' heeft gelezen.
Het schervengericht is een ongelooflijk rijk boek en hoe meer een lezer al gelezen heeft en over hoe meer algemene kennis hij beschikt, hoe meer oog hij voor die rijkdom zal hebben. Een N4-lezer zal over veel elementen heen lezen. Daardoor wordt hij niet uitgedaagd om veel van de roman te leren. Het schervengericht is een pittige uitdaging voor de ambitieuze N5- en N6 lezer. Leerlingen die het boek desalniettemin uitlezen worden beloond met een literaire totaalervaring.
Het is gezien het voorgaande opvallend dat Het schervengericht in 2009 bekroond is met De inktaap, een jongerenprijs voor 'volwassen' boeken. Het lijkt erop dat ook minder ervaren lezers in Het schervengericht voldoende van hun gading vinden. Waarschijnlijk lezen zij over een groot aantal dingen heen, maar er blijft klaarblijkelijk voldoende over om de roman hoog te waarderen. Om die reden is er ook een N4-opdracht gemaakt - voor de (zeer) ambitieuze N4-leerling die wel eens een heel moeilijk boek wil proberen. 

Dimensies

Indicatoren

Toelichting |complicerende factoren

Algemene vereisten

 Bereidheid Alleen al door de omvang van de roman (meer dan 1000 pagina's) vraagt Het schervengericht een grote bereidheid van de lezer. De roman is in alle opzichten zeer complex en vraagt veel van de lezer: een grote concentratie en oplettendheid en de bereidheid om regelmatig wat op of uit te zoeken. 
  Interesses De moord op Sharon Tate, de indertijd hoogzwangere vrouw van de regisseur Roman Polanski, speelt een centrale rol in Het schervengericht. Veel leerlingen zullen dit een interessant gegeven vinden, zowel van de kant van de slachtoffers als de daders. De gebeurtenissen worden echter niet rechttoe rechtaan verteld, maar worden doorregen met bespiegelingen over goed en kwaad, schuld en boete, rouw en vergiffenis. De lezer moet zich willen verdiepen in dit soort kwesties. De roman is geschikt voor zowel jongens als meisjes. 
  Algemene kennis Leerlingen van het havo en vwo zullen door hun leeftijd niet beschikken over de algemene kennis die de roman veronderstelt, gewoon omdat ze nog niet lang genoeg hebben geleefd om zich deze eigen te maken. Dat geldt voor alle niveaus. De opdrachten zullen leerlingen op het spoor moeten zetten van verwijzingen naar andere cultuuruitingen en de historische gebeurtenissen die aan het verhaal ten grondslag liggen. Van leerlingen op N5 en N6 mag verwacht worden dat ze niet alleen bereid zijn, maar er ook plezier in hebben om hier hun tanden in te zetten.  
  Specifieke literaire en culturele kennis Het schervengericht stikt van de verwijzingen naar andere cultuuruitingen. Talrijk zijn de verwijzingen naar de klassieke oudheid en latere schrijvers. Ook speelt een apocrief Beatlesnummer een zeer belangrijke rol. De meeste leerlingen zullen niet over deze kennis beschikken en met name leerlingen met een lager niveau zullen daardoor het gevoel hebben 'er niets van te snappen.' Leerlingen van N5 en N6 zullen juist geprikkeld worden en met plezier op onderzoek uitgaan. 

Vertrouwdheid met literaire stijl

 Vocabulaire Het vocabulaire is niet heel eenvoudig, maar zal voor N5 en N6-lezers geen problemen opleveren, zeker niet als zij bereid zijn om zo nu en dan een moeilijk woord op te zoeken (zoals procrustusbed, haruspex). Een N4-leerling zal meer moeite met het vocabulaire hebben.
  Zinsconstructies De zinnen zijn in technische zin niet heel erg ingewikkeld. Het probleem zit hem in de stijl.
  Stijl Moeilijk, voor alle niveaus. Dat komt doordat de meeste personages zich nogal cryptisch uitdrukken, hun zinnen niet afmaken, etc.  Een voorbeeld: 'De dierenmoordenaar [bedoeld wordt Jezus] is in drie dagen doodgemarteld, en jij… Charlie mag hier voor de rest van zijn leven granen kauwen, bieten happen, scheten laten van rode bonen. Charlie, de dierenminnende vegetariër onder in zijn bunker [bedoeld wordt Hitler].' Het schervengericht is daardoor voor geen enkele lezer bed time reading. 

Vertrouwdheid met literaire personages

 Karakters >Er zijn drie belangrijke karakters: Remo Woodehouse, Scott Maddox en de cipier Agraphiotis. Het is tekenend voor hun complexiteit dat deze personages alle een andere naam aan hebben genomen. Het duurt even voordat de lezer erachter komt dat Agraphiotis eigenlijk de Griekse god Apollo is en een wel heel bijzondere rol in het verhaal speelt. Maddox op zijn beurt is, eenvoudig gezegd, stapelgek en zeer moeilijk te volgen, omdat hij vaak spreekt in raadselen, metaforen en vage verwijzingen. Remo Woodehouse lijkt het meest 'normale' personage, maar dan alleen binnen de context van de roman. Het zal jonge lezers moeite genoeg kosten om zich in zijn leefwereld te verplaatsen, alleen al door bijvoorbeeld Woodehouses voorliefde voor zeer jonge meisjes.
Een raadselachtige bijfiguur die hier en daar in de roman voorkomt is de vierjarige Tibbolt. Hij heeft, net als Agraphiotis een dubbele identiteit. Het is de vraag hoeveel lezers op zullen merken dat hij nogal op Oedipus lijkt...
  Aantal karakters Het aantal opgevoerde karakters is groot. Dat is in het begin van de roman lastig, maar al gauw wordt duidelijk welke personages er werkelijk toe doen. Anderzijds zou Van der Heijden Van der Heijden niet zijn als niet af en toe opeens een personage opduikt, dat de lezer eerder had afgeschreven als minder ter zake doend. Oplettendheid is geboden.
  Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters  Het volgen en duiden van de ontwikkeling van de karakters is geen sinecure. De karakters zijn buitengewoon complex, staan ver van de leefwereld van scholieren af en ontwikkelen zich niet op een voorspelbare manier. Lezers op N5 en N6 zullen het vooral interessant vinden dat de personages zo complex en onvoorspelbaar zijn. Het enige personage dat zich werkelijk ontwikkelt, is Remo. De catharsis die hij ondergaat, is goed te volgen, ook voor N4-lezers.

Vertrouwdheid met literaire procedés

 Spanning In Het schervengericht worden veel gebeurtenissen beschreven die de op actie gerichte lezer zullen boeien (de moord op Sharon, Maddox' ervaringen tijdens zijn vele jaren in de gevangenis, seks met een minderjarig meisje). Deze gebeurtenissen worden expliciet beschreven - te expliciet wellicht voor de gevoeliger lezer.
Een groot deel van de roman bestaat echter uit gesprekken, gedachten en bespiegelingen. Sommige leerlingen zijn zo geboeid door de materie dat ze hun grenzen verleggen en daarin meegaan; andere haken af. Over het algemeen geldt: hoe lager het niveau, hoe groter het risico van afhaken.
  Chronologie Het verhaal bestaat uit zeven delen, waarvan de eerste zes elk corresponderen met één week van de gevangenschap van Remo Woodehouse. Het laatste deel beschrijft de week na Remo's vrijlating. Geen probleem.
  Verhaallijn(en) Er zijn twee verhaallijnen: de eerste wordt gevormd door de zeven weken in het verhaalheden (december 1977 - januari 1978); de tweede beschrijft de gebeurtenissen rond de moord op Sharon (augustus 1969). Daarnaast zijn er flashbacks die betrekking hebben op de periode voorafgaand aan de gevangenisstraf van Remo Woodehouse. Niet zo heel complex, maar de overgangen tussen beide lijnen zijn veelal ongemarkeerd. Ook de N5- en N6-lezers moeten hun hoofd er goed bij houden.
  Perspectief Er is sprake van een personaal perspectief vanuit Remo Woodhouse en een ik-perspectief vanuit Agraphiotis. Een uitzondering vormt het hoofdstuk 'De eenzaamste twintig minuten uit de geschiedenis van de mensheid' waarin Woodhouse zich verplaatst in zijn ongeboren kind en het personale perspectief naar dit kind verschuift. Ook hier geldt dat het perspectief an sich geen probleem vormt, maar wel dat de wisselingen ongemarkeerd zijn.
  Betekenis De N4-lezer zal vooral geïnteresseerd zijn in de relatie tussen de roman en de werkelijkheid (de aanklacht tegen Polanski wegens seks met een minderjarige, de moord op Sharon Tate door de Manson Family). De betekenis die hij aan de roman toekent, zal vooral daarmee in relatie staan. Hij zal beschouwingen over schuld en boete, goed en slecht in dit licht kunnen plaatsen. Het zal voor de N4-lezer echter moeilijk zijn om de verteltechniek in zijn interpretatie te betrekken. Daar wordt het voor de N5- en N6-lezers interessant. Die kunnen hun tanden stukbijten op de vele verwijzingen en motieven. Voor met name de N6-lezer is het interessant om zich nader te verdiepen in het oeuvre van Van der Heijden en begrippen als 'leven in de breedte' en 'homo duplex' in hun interpretatie te betrekken.