Lezen voor de Lijst

Docenten Nederlands 15-18

 | niveau 6 | Op weg naar het einde

Introductie

Gerard Reve vormt volgens velen met Willem Frederik Hermans en Harry Mulisch 'de grote drie' van de naoorlogse Nederlandse literatuur. Zijn bekendheid dankt hij in de eerste plaats aan De Avonden uit 1947. Reve-liefhebbers roemen vooral zijn Tien vrolijke verhalen uit 1956 en beschouwen zijn reisbrieven Op weg naar het einde (1963) en Nader tot u (1966) als het hoogtepunt van zijn werk.
Reve is een stilist pur sang. Je kunt zijn boeken bewonderen alleen al vanwege de uitmuntende en bijzondere stijl, met veel archaïsche elementen. Reve was ook controversieel vanwege zijn unieke en zeer persoonlijke opvattingen over religie, politiek en samenleving, en zijn openhartige manier van schrijven over homoseksualiteit. Er verschenen tientallen brievenboeken van hem aan vrienden (die later soms vijanden werden) en kennissen. Al zijn brieven zijn stilistische pareltjes. Er is duidelijk minder waardering voor de boeken die hij in zijn latere leven schreef.

Inhoud

Zes reisbrieven bevat Op weg naar het einde. Zelden heeft weergave van de inhoud minder zin dan juist bij dit boek. Verwacht hier dan ook geen conventionele beschrijving van die inhoud. Ironie en zelfspot staan op de voorgrond.
De eerste brief verhaalt over een bezoek aan een schrijverscongres in Edinburgh. De ervaringen van de reis daarheen en de belevenissen in de marge van het congres voeren de boventoon. De tweede brief, uit Amsterdam, is de meest hilarische door de beschrijving van een bezoek aan een volstrekt uit de hand gelopen feest van kunstenaars op een landgoed in het Gooi, waarbij de schrijver vooral observeert en buitenstaander blijft. Ook de overige brieven ademen dezelfde sfeer. De laatste brief, geschreven vanuit een hotelkamer in Algeciras in Zuid-Spanje, is de meest beklemmende.
Het ambivalente van dit proza is dat het zowel hilarisch als droefgeestig is. Deze laatste brief eindigt met: 'Waarheen ik van hier vertrek en waarheen ik dan gaan zal – alleen God weet het, Hem wil ik gehoorzamen, en tot glorie van Zijn Eeuwige Naam zal ik het vaandel wederom opheffen en voortdragen waarop geschreven staat: Op Weg Naar Het Einde.' Is dit pure pathetiek? Kenmerk van al Reves werk is dat je dat nooit zeker weet. Wat is ironie, wat is ernst?

Moeilijkheid

Om Op weg naar het einde goed op waarde te schatten en van dit boek te kunnen genieten moet een leerling niveau 5 of 6 hebben. Reves taalgebruik en stijl is gedragen, archaïsch, ingewikkeld en soms duizelingwekkend. Veel zinnen zijn lang en uiterst complex maar altijd tot in de puntjes correct. De schrijver is volstrekt eigenzinnig in de manier waarop hij tegen de werkelijkheid aankijkt. De ironie die in vrijwel alle passages aanwezig is, is ook voor leerlingen van niveau 5 en 6 misschien soms moeilijk te vatten. Het 'Reviaans geoudehoer (sic!) waar Gods zegen op rust' is haast spreekwoordelijk geworden. Reve hanteert ook een eigenzinnige spelling.
Voor wie van een exuberante, rijke stijl houdt is er veel plezier te beleven aan dit unieke boek uit de Nederlandse literatuur.

Dimensies 

Indicatoren 

Toelichting | complicerende factoren 

Algemene vereisten 

 Bereidheid  De omvang van het boek (167 pagina’s) is geen probleem voor de lezer op N5/6. Die moet wel bereid zijn om een boek te lezen met een overdadige stijl (zeer lange, ingewikkelde zinnen); ook moet de lezer openstaan voor de buitengewone kijk op religie en (homo)seksualiteit van de schrijver.
  Interesses  Aandacht voor stijl is een voorwaarde om het boek te kunnen waarderen. Belangstelling voor de bijzondere plaats van deze schrijver in de Nederlandse literatuur helpt bij de toegankelijkheid van het boek. Daarnaast kan interesse in maatschappelijke, religieuze en culturele veranderingen in de jaren zestig een aanbeveling zijn dit te boek te lezen.
  Algemene kennis  Enige kennis over de emancipatiestrijd van homoseksuelen in de jaren vijftig en zestig én de neerslag daarvan in de kunst, kan helpen om de achtergrond van een deel van de brieven beter te begrijpen.
  Specifieke literaire en culturele kennis  Kennis van de literaire wereld, met name die in Nederland, van begin jaren zestig is nuttig, maar niet noodzakelijk.

Vertrouwdheid met literaire stijl 

 Vocabulaire  Een grote woordenschat en vooral ook kennis van en waardering voor archaïsch taalgebruik is wel nodig. Voor N5-lezers die voor het eerst met zo’n stijl kennismaken, kan dat een test zijn.
  Zinsconstructies De zinnen zijn in het algemeen uitermate complex, waarbij zinnen die een bladzijde beslaan geen uitzondering zijn. Niettemin kloppen alle zinnen als een bus.
De leerling moet met volle aandacht lezen, zowel vanwege de constructie als vanwege de inhoud van de zinnen. Voor een leerling van niveau 4 is dat te moeilijk, voor een leerling van niveau 5 een uitdaging.
  Stijl  Reve formuleert zeer zorgvuldig,  treffend, maar vaak ook bijzonder omstandig.
Kenmerkend is de ironie. Soms worden ellenlange, serieus ogende zinnen, gevolgd door een korte, relativerende (ironische) opmerking. De ironie zal voor de leerling met niveau 5 niet altijd makkelijk te herkennen zijn.

Vertrouwdheid met literaire personages 

 Karakters  Er is geen sprake van karakters zoals in een 'normale' roman. De brieven beschrijven de observaties, gedachten en bespiegelingen van de schrijver.
De personen die in de brieven voorkomen, zijn geen bedachte figuren of romanpersonages, maar mensen van vlees en bloed. De schrijver geeft echter een heel eigen beeld van deze personen. Het gaat vaak om 'de vriendjes' van de schrijver.
  Aantal karakters  N.v.t.
  Ontwikkeling van en verhouding tussen de karakters  N.v.t.

Vertrouwdheid met literaire procedés 

 Spanning  Er is geen spanning, in de zin van actie. Ook hier geldt: het gaat vooral om de stijl. Er is soms een merkwaardig soort lezersspanning: je vraagt je bij het lezen af hoe de schrijver een zeer lange, ingewikkelde zin nog tot een goed einde zal weten te brengen.
Leerlingen die in boeken ook spanning zoeken, zullen Op weg naar het einde niet kunnen waarderen.
  Chronologie  De gebeurtenissen spelen zich blijkens de datering van de brieven af tussen augustus 1962 en juli 1963. Maar in de brieven wordt veelvuldig door de schrijver teruggedacht aan gebeurtenissen in het verleden.
  Verhaallijn(en)  N.v.t. 
  Perspectief  Het perspectief ligt volledig bij de schrijver.
  Betekenis  Op weg naar het einde zet inhoudelijk aan tot nadenken over het schrijverschap, de angst voor de dood, individuele beleving van religie en afwijking van normen, vooral waar het gaat om seksuele geaardheid.
Daarnaast zal de lezer ook nadenken over stijl: hoe die stijl is en wat de specifieke stijl van Reve bij de lezer teweegbrengt.

Relevante bronnen voor docenten

   dbnl.org | Veel secundaire literatuur, waaronder Kees Fens' Kanttekeningen bij Van het Reves reisbrieven
Nop Maas, Gerard Reve, Kroniek van een schuldig leven. Deel 1 De vroege jaren 1923-1962, deel 2 De 'rampjaren' 1962-1975 (dit zijn de eerste twee delen van de driedelige biografie van Gerard Reve)