Docenten Nederlands 15-18

Introductie

Bordewijk was in de eerste plaats advocaat; de literatuur beschouwde hij als tijdverdrijf. De stijl van de jurist, helder en zakelijk, vond hij prachtig; dat aspect van zijn beroep heeft hij graag zijn schrijverschap binnengedragen. Als schrijver debuteerde hij in 1916 onder het pseudoniem Ton Ven met Paddestoelen, een bundel gedichten; dat was geen succes. Ook zijn prozadebuut, drie bundels Fantastische vertellingen (1919-1924), met op Edgar Allan Poe geïnspireerde horrorverhalen, werd nauwelijks opgemerkt. Met Blokken (1931) sloeg hij een nieuwe richting in; het boekje wordt wel zijn eigenlijke debuut genoemd. Het is een 'essayistische reportage' over een toekomstige totalitaire samenleving, geschreven in een zeer beknopte stijl en hecht geconstrueerd. Knorrende beesten (1933) is minder uniek dan je zou denken: eind jaren '20, begin jaren '30 werd er veel geschreven over de moderne techniek, zowel in cultuurhistorische beschouwingen als in literair proza. Met Bint (1934) had Bordewijk echt succes, al was er van meet af aan discussie over de vraag of hij het - min of meer fascistische - tuchtsysteem nu eigenlijk propageerde of juist het falen ervan wilde aantonen. In Bint was Bordewijk ongeveer halverwege zijn gang naar de traditionele roman, die bij Karakter (1938) tot groot succes leidde. Ander blijvend werk van Bordewijk: Rood paleis (1936) en De wingerdrank  (1937), en de naoorlogse roman Noorderlicht (1948). Bordewijks werk wordt vaak tot de Nieuwe zakelijkheid gerekend, hoewel het inhoudelijk eerder magisch-realistisch lijkt.

Inhoud

Let op: onderstaande tekst bevat belangrijke details over de afloop van de verhalen.
Blokken (1931) gaat over een rechtlijnige staat die lijkt op het oude communistische Rusland, en over de gevolgen van zo'n 'samenleving der onpersoonlijkheid' voor de mensen die er leven. In deze Staat heerst het absolute collectief; individualisme, persoonlijke opvattingen, afwijkende meningen worden niet getolereerd. De Raad, het hoogste bestuur van de Staat, besluit de groep-A, die het recht van het individu bepleit, te vernietigen. 20.000 mensen worden gedood en de oude historische stad wordt platgewalst en verdwijnt onder asfalt. De Raad probeert met ijzeren vuist zijn orde op te leggen, maar ziet bij de wapenschouwing aan het eind toch de wanorde in wording: een regiment ontplooit zich in een boog, een ander poogt een cirkel te vormen.
Knorrende beesten (1933), 'roman van een parkeerseizoen', is een visionair verhaal dat zich afspeelt in een badplaats, bevolkt door razende, glimmende en knorrende beesten: auto's. In een aantal scènes wordt het strandleven beschreven tijdens het hoog- en naseizoen. We ontmoeten de parkeerwachter Bobsien en het garagewerkstertje Sofia Eufemia; zij vertegenwoordigen de arbeidersklasse, terwijl hun klanten, 'de zondaar' en 'de claustrofobe', tot de rijken behoren. Ook onder de auto's zijn er rangen en standen.
Bint (1934) is de verbeelding van de schooldictatuur in de persoon van directeur Bint, die een ijzeren, bijna sadistische discipline eist. Door dat strenge regime zijn tal van conflicten met ouders en een wethouder ontstaan, waardoor de school al sinds drie jaar geen nieuwe leerlingen meer heeft. Er zijn nog maar vier vierde en drie vijfde klassen over; nog twee jaar en de school zal uitgestorven zijn. Er komt een nieuwe leraar, als invaller. Deze De Bree leert het systeem al op zijn eerste schooldag kennen in de confrontatie met klas 4D, bijgenaamd 'de hel'. De Bree weet zich goed staande te houden; hij ontpopt zich als trouw dienaar van Bints systeem. Bij het kerstrapport blijkt leerling Van Beek slachtoffer te worden van het systeem: als potentiële zittenblijver moet hij van school. Van Beek dreigt met zelfmoord, maar Bint gaat daarvoor niet opzij. Als Van Beek na een zelfmoordpoging overlijdt, organiseren de leerlingen een protestactie. De hel breekt dit verzet, en daarmee bewijst de hel de juistheid van Bints systeem. Dezelfde discipline blijkt ook tijdens de fietstocht in de paasvakantie met een deel van de hel: wie zich niet aan de regels houdt, zal boeten. Aan het begin van het nieuwe schooljaar blijkt Bint ontslag genomen te hebben. Iedereen vermoedt dat het om Van Beek is. De Bree wil Bint nog thuis opzoeken, maar krijgt hem niet meer te spreken.

Moeilijkheid

Drie kleine boekjes in één bandje, het lijkt een aardig idee om zoiets als één nummer te laten lezen voor de lijst. Maar leerlingen noch docenten moeten zich laten misleiden door de beperkte omvang van deze boekjes. Bint als klassieker is boven twijfel verheven en is in principe ook voor niveau 4 heel goed te doen. Blokken en Knorrende beesten vragen echter veel meer van de lezer: het zijn romans die geen roman zijn, zonder echte handeling, eigenlijk ook zonder echte personages, geschreven in een ongewone stijl. Het lijkt ons sowieso verstandig om de leerling te laten beginnen met Bint; voor N4-lezers is verplicht lezen van Blokken en Knorrende beesten wellicht niet aan te bevelen. 
Bint biedt door de setting - een middelbare school -, het verhaal en de personages meer aanknopingspunten dan Blokken en Knorrende beesten. Natuurlijk is een schoolsysteem à la Bint vanuit onze tijd gezien onrealistisch, maar de lezer heeft, dankzij zijn eigen schoolervaringen, zeker de mogelijkheid zich in te leven. Ook het lineaire karakter van het boek zorgt voor ongestoorde lezing. Toch kunnen jonge lezers het verhaal als gedateerd, taai en traag ervaren; de beknopte stijl, de korte zinnen, de vreemde woorden en de gehanteerde beeldspraak zullen het er voor hen niet beter op maken. Voor N4-lezers kan het lastig zijn het verhaal te verbinden met de tijdgebonden problematiek, het opkomende fascisme.
De genoemde moeilijkheden spelen nog sterker bij Blokken en Knorrende beesten. In Blokken is er nauwelijks sprake van een verhaal, en personages zijn zo goed als afwezig. Lezers die van toekomstromans houden, herkennen dit boek mogelijk als een vroeg voorbeeld. Bij Knorrende beesten is er wel een - minimaal - verhaal en zijn er enkele personages, maar betrokkenheid van de lezer is vrijwel uitgesloten. Mogelijk weet hij het als stijloefening te waarderen.
Bij de opdrachten op deze site zijn wij ervan uitgegaan, dat verwerking van de drie boekjes in hun samenhang N6-werk is.